Ilmiy usul

Gipotezani tekshirish uchun ilmiy usuldan qanday foydalaniladi?

Kirish

Biologik tadqiqot odatda kuzatishdan boshlanadi, yaʼni nimadir biologning diqqatini tortishi kerak! Masalan, saraton biologi maʼlum bir saraton kasalligi turini kimyoterapiya bilan davolash mumkin emasligini payqab, nega bu mumkin emas deb oʻylashi mumkin. Dengiz ekologi oʻrganib chiqqan hududlaridagi marjon riflarining oq tusga kirayotganini koʻrganda buning sababini aniqlash uchun tadqiqot olib borishi mumkin.

Biologlar ushbu kuzatuvlarni qanday olib boradi? Qanday qilib siz tabiat haqida oʻz kuzatishlaringizni amalga oshirishingiz mumkin? Ushbu maqolada biz ilmiy-tadqiqot usuli – biologlar va boshqa koʻplab olimlar tomonidan qoʻllanadigan mantiqiy yechim usulini koʻrib chiqamiz.

Ilmiy-tadqiqot usuli

Biologiya va boshqa fanlarning negizida ilmiy-tadqiqot usuli deb nomlanuvchi muammoni yechish yondashuvi yotadi. Ilmiy-tadqiqot usuli beshta asosiy bosqich, shuningdek, fikr-mulohaza bildirish bosqichidan iborat:

Kuzatish.
Ilmiy savolni oʻrtaga tashlash.
Gipoteza yoki tekshirish kerak boʻlgan izohni ilgari surish.
Gipotezaga asoslanib taxmin qilish.
Taxminni tekshirib koʻrish.
Takrorlash: natijalardan yangi gipoteza yoki taxmin qilish uchun foydalanish.

Ilmiy-tadqiqot usuli barcha fanlarda, jumladan, kimyo, fizika, geologiya va psixologiyada qoʻllanadi. Ushbu sohalardagi olimlar turli savollarni oʻrtaga tashlaydi va turli tekshiruvlarni oʻtkazib koʻradi. Biroq mantiqiy va dalillar bilan tasdiqlangan javoblarni topish uchun ular bitta asosiy yondashuvdan foydalanadi.

Ilmiy usulga misol: toster non tayyorlashdagi muvaffaqiyatsizlik

Keling, kundalik hayotdagi bir amaliy muammoga eʼtibor qaratib, ilmiy usul haqida tasavvurimizni biroz oshiraylik.

Kuzatamiz.

Aytaylik, siz ikki boʻlak nonni olib, ularni tosterga joyladingiz va tugmachani bosdingiz. Biroq noningiz tayyor boʻlmadi.

2. Savol beramiz.

Nima uchun non qotib chiqmadi?

3. Gipotezani ilgari suramiz.

Gipoteza bu qandaydir tarzda tekshirib koʻrsa boʻladigan, ilmiy savolga berilgan ehtimoliy javob. Masalan, bizning gipotezamiz shuki, elektr rozetkasi buzilgani sababli toster nonimizni tayyorlab bermagan boʻlishi mumkin.

Ushbu gipoteza toʻgʻri izoh boʻlishi shart emas. Aksincha, u toʻgʻri yoki notoʻgʻriligini tekshirib koʻrishimiz mumkin boʻlgan taxminiy javobdir. Balki, butunlay yangi gipoteza yaratishimizga toʻgʻri kelar.

Fikr gipoteza boʻlishi uchun u tekshirishni talab qiladigan va notoʻgʻri ekani isbotlanadigan ham boʻlishi kerak. Masalan, Bottichelli yaratgan “Veneraning tugʻilishi” surati chiroyli degan fikr yaxshi gipoteza emas, chunki bu fikrni tekshirish mumkin boʻlgan va uning notoʻgʻri ekanini koʻrsatadigan hech qanday tajribani oʻtkazish imkoni yoʻq.

Biroq “odamlar Bottichellining ushbu asarini goʻzal deb bilishadi” deyilsa, bu notoʻgʻri ekani isbotlaniladigan fikrdir, chunki siz tajriba oʻtkazishingiz va turli odamlardan rasmning chiroyli yoki yoʻqligini soʻrashingiz mumkin. Eʼtibor bering, fikrni qanday ifodalashimiz uning gipoteza boʻlishi yoki boʻlmasligiga katta taʼsir koʻrsatishi mumkin ekan.

Bu savolga, ayniqsa, Darvinning evolyutsiya nazariyasiga oʻxshash mavzularda juda koʻp duch kelamiz. Garchi oʻzaro bogʻliq boʻlsa ham, nazariya gipotezadan farq qiladi. Gipoteza – bu nisbatan qisqa boʻlgan, muayyan bir savolga ehtimoliy javob. Oʻz navbatida, nazariya kengroq savolga javob beradi va koʻp manbalardan olingan katta miqdordagi maʼlumotlar bilan dalillanadi

^{1, 2}

Masalan, “elektr rozetkasi buzilgani sababli toster ishlamaydi” degan qarash gipoteza boʻlsa, “elektr jihozlari ishlashi uchun elektr tok manbai kerak” degan fikr nazariyaga yaqinroqdir.

4. Taxmin qilamiz.

Taxmin bu gipotezamizning toʻgʻri yoki notoʻgʻriligi haqida biz kutgan natijadir. Bunday holda agar elektr rozetkasi buzilgan boʻlsa, tosterni boshqa rozetkaga ulash muammoni hal qilishi mumkin deb taxmin qila olamiz.

5. Taxminlarimizni tekshiramiz.

Gipotezani tekshirib koʻrish uchun biz taxminimiz bilan bogʻliq kuzatish yoki tajriba oʻtkazishimiz kerak. Masalan, ushbu holatda biz tosterni boshqa rozetkaga ulab, uning ishlash-ishlamasligini tekshirib koʻramiz.

Agar toster noningizni qotira boshlasa, gipoteza dalillangan, yaʼni toʻgʻri boʻlishi mumkin deb hisoblanadi.
Agar toster yana ishlamasa, u holda gipoteza dalillanmagan boʻladi va u, ehtimol, notoʻgʻridir.

Sinov natijalari gipotezani dalillashi yoki uning aksi boʻlishi ham mumkin. Gipotezani dalillaydigan natijalar uning mutlaq toʻgʻriligini koʻrsatmaydi, balki gipoteza toʻgʻri boʻlishi mumkinligini anglatadi. Boshqa bir tomondan, agar natijalar gipotezaga zid boʻlsa, gipoteza toʻgʻri emas. Gipotezaga teskari natija biz uni bekor qilishimiz va yana yangi gipoteza qidirishimiz mumkinligini anglatadi. Sinov jarayonida yuzaga keladigan kamchiliklar esa bundan mustasno. Shunday boʻlishi ham mumkinligini hech qachon unutmang.

Nega biz gipotezani toʻliq isbotlay olmaymiz? Biz haqiqatan ham gipotezani rad eta olamizmi?

Bu yerdagi bitta muhim farq – bu mantiqiy va amaliy jihatdan boʻlishi mumkin boʻlgan narsalar orasidagi farqdir. Mantiqiy jihatdan aytganda, gipotezani tasdiqlash imkonsiz, biroq rad etish mumkin. Amaliy jihatdan aytganda, gipotezani tasdiqlash ham, rad etish ham juda qiyin.

Mantiqiy ehtimollik

Masalan, bizda “barcha olmalar qizil boʻladi” degan gipoteza bor deylik va oʻnta olmani koʻzdan kechirib chiqish orqali ularning rangi qanday ekanini oʻrganib, ushbu gipotezani tekshirib koʻramiz. Agar barcha olma qizil boʻlsa, bizning gipotezamiz dalillanadi, ammo bu hali toʻliq isbotlanmagan: agar biz yana ham koʻproq olma koʻrib chiqqanimizda, balki, ular orasida yashil rangdagilari ham chiqib qolar edi. Yer yuzidagi hamma olmalarni koʻrib chiqishning imkonsizligi mantiqiy jihatdan gipotezani ham toʻliq isbotlab boʻlmasligini koʻrsatadi. Ammo gipotezani rad etish mumkin. Agar koʻrib chiqayotgan oʻnta olmamizdan biri yashil boʻlsa, gipoteza mantiqan rad etilgan boʻladi.

Amaliy ehtimollik

Amaliy jihatdan olib qaraydigan boʻlsak, real hayotda gipotezani isbotlash imkonsizdir (xuddi yer yuzidagi hamma olmalarni koʻrib chiqish imkonsiz boʻlganidek), chunki uni mantiqan ham isbotlay olmadik. Biroq real hayotiy vaziyatlarda ham gipotezaning notoʻgʻriligini isbotlash oson kechmaydi.

Aytaylik, yuqoridagi vaziyat boʻyicha olmalarimizni koʻrib chiqamiz va ulardan biri yashil ekanini topamiz. Agar yashil olma haqiqatan ham mavjud boʻlsa, u holda gipoteza toʻgʻri boʻla olmaydi. Ammo olma aslida yashil boʻlmasligi va biz uni notoʻgʻri taxmin sababli yashil olma deb tasniflagan boʻlishimiz ham mumkin. Masalan, balki, u kimdir boʻyab qoʻygan dekorativ yashil olmadir. Yoki ustki qismi yashil rang mogʻor bilan qoplangan, aslida qizil olma boʻlib, birinchi tekshiruvimizda yashil koʻringan boʻlishi mumkin.

Dalillar toʻplamini yaratish

Qaysidir maʼnoda biz real olamda barcha olmalar qizil ekani haqidagi gipotezani butunlay rad eta olmaymiz, chunki biz biror-bir xato, notoʻgʻri taxmin yoki gʻalati tasodif boʻlishi mumkinligini inkor eta olmaymiz.

Biroq biz oʻylashimiz mumkin boʻlgan har qanday muqobil izohlarni – boʻyalgan olma, mogʻorlagan olma va hokazolarni sinchkovlik bilan oʻrganib chiqamiz va ulardan birortasini ham tasdiqlamaymiz deylik. Bundan tashqari, aytaylik, biz koʻproq olmalarni oʻz ichiga olgan tajribamizni takrorlab, yashil olmalarning izchil sonini topamiz. Shuningdek, qoʻshni fermalarda yashovchilarning aytishiga qaraganda, ular yashil olmalarni ham muntazam ravishda koʻrib turishar ekan.

Ushbu holatda garchi gipotezamizga koʻra, barcha olmalar qizil ekani boshqa taxminlar orasida inkor etilmasa-da, ammo u shu qadar keskin ravishda samarali rad etila olmaydi. Boshqacha qilib aytganda, hech kim uni toʻgʻri deb hisoblamaydi, uning atrofidagi tajriba yoki unga asoslangan taxminlarni ham.

Minnatdorchilik: Gipotezani tekshirib koʻrishning olma orqali koʻrsatilgan misoli KA Guardian Andrey M. ga tegishli boʻlib, u bu misollarni ushbu maqola ostidagi izohlarda ishlatgan. Andrey M. va boshqa oʻquvchilarga ushbu qismni qayta koʻrib chiqishga va kengaytirishga olib kelgan gipotezalar, isbot va inkor etilgan fikrlarni sinchkovlik bilan muhokama qilganliklari uchun minnatdorchilik bildiramiz.

6. Takrorlaymiz.

Ilmiy-tadqiqot usulining soʻnggi bosqichi – natijalar haqida fikr yuritish va ulardan keyingi jarayonlarda foydalanishdir.

Agar gipoteza dalillansa, biz uni tasdiqlash uchun qoʻshimcha tekshiruvlar oʻtkazishimiz yoki yanada aniqroq boʻlishi uchun takrorlab chiqishimiz mumkin. Masalan, nima uchun rozetkaning buzilganini tekshirib koʻrishimiz mumkin.
Agar gipoteza dalillanmasa, biz yangi gipoteza oʻylab topishimiz mumkin. Masalan, keyingi gipoteza – toster ichidagi simlar uzilgan boʻlishi mumkin.

Koʻp hollarda ilmiy usul iterativ (takrorlanuvchi) jarayondek kechadi. Sodda qilib aytganda, harakatlarimiz toʻgʻri chiziq boʻylab emas, balki aylana boʻylab sodir boʻlayotganga oʻshaydi. Yaʼni birinchi aylanib chiqishning natijasidan keyingi bosqich (aylanib chiqish)da qanday yoʻl tutish haqida xulosalar chiqaramiz.

Muhokamaga qoʻshilmoqchimisiz?

Kirish

Saralash:

raximovamexribon21
Posted Bir necha bir yil oldin. Direct link to raximovamexribon21's post “51354646385104.”
51354646385104.
Button navigates to signup pageraximovamexribon21ning postiga izoh “51354646385104.”
(1 ta ovoz)
Javob

Ingliz tilini tushunasizmi? Khan Academyʼning inglizcha saytida boʻlayotgan muhokamalarni koʻrish uchun shu yerga bosing.