If you're seeing this message, it means we're having trouble loading external resources on our website.

Agar veb-filtrlardan foydalanayotgan boʻlsangiz *.kastatic.org va *.kasandbox.org domenlariga ruxsat berilganligini tekshirib koʻring.

Asosiy kontent

Yuqori sinf biologiyasi

Course: Yuqori sinf biologiyasi > Unit 6

Lesson 2: RNK va oqsil sintezi
Tabiiy fanlar
Yuqori sinf biologiyasi
Molekulyar genetika
RNK va oqsil sintezi
© 2023 Khan AcademyFoydalanish shartlariMaxfiylik siyosatiCookie Notice

RNK va oqsil sintezi. Takrorlash.

Google sinfxona

Asosiy atamalar

TerminMaʼnosi
RNK (ribonuklein kislota)Bir spiralli nuklein kislota boʻlib, DNK molekulasida kodlangan koʻrsatmalarni bajaradi
Biologiyaning markaziy dogmasiGenlardagi axborot DNA → RNA → oqsil yoʻnalishida oqsilga aylanish jarayoni
PolipeptidAminokislotalardan iborat zanjir
KodonTranslyatsiya vaqtida maʼlum aminokislotaga yoki boshlash/toʻxtatish signaliga toʻgʻri keluvchi uchta nukleotid ketma-ketligi.
TranskripsiyaRNK molekulasini hosil qilish uchun genlarning DNK ketma-ketligi koʻchirib olinishi
Translyatsiyai-RNK molekulasidan foydalanib aminokislotalardan polipeptid zanjirini hosil qilish jarayoni
MutatsiyaGenetik ketma-ketlikdagi oʻzgarish

RNKning tuzilishi

DNKning oʻzi genlar ekspressiyasini amalga oshira olmaydi. DNKdagi koʻrsatmalarni bajarish uchun unga RNK kerak.
DNKga oʻxshab RNK ham nukleotidlardan iborat boʻlib, nukleotidlar oʻz navbatida 5-halqali riboza monosaxaridi, fosfat guruhi va azot asoslaridan tashkil topgan. Shunga qaramay, DNK va RNK oʻrtasida uchta asosiy farq bor:
  1. RNKda dezoksiriboza emas, balki riboza boʻladi.
  2. RNK ikki zanjirli emas, balki bir zanjirli boʻladi.
  3. RNKda timin oʻrniga urasil boʻladi.
Bu farqlar hujayra fermentlariga DNKni RNKdan ajratishda yordam beradi.
Bir zanjirli RNK bilan qoʻsh zanjirli DNKni oʻzaro taqqoslaydigan rasm.
RNK va DNK molekulalarini taqqoslash. Rasm Wikimedia, CC BY-SA 3.0 asosida oʻzgartirildi.

RNK turlari

TuriVazifasi
Informatsion RNK (i-RNK)Yadrodagi DNKdan sitoplazmadagi ribosomalarga axborotni yetkazadi
Ribosomal RNK (r-RNA)Ribosomalarning struktur komponenti
Tranport RNK (t-RNK)Translyatsiya vaqtida ribosomaga aminokislotalarni tashib, aminokislota zanjirini hosil qilishga yordam beradi.

Biologiyaning markaziy dogmasi

Polipeptidlarni kodlovchi genlar ikki bosqichda ifodalanadi (ekspressiyalanadi). Ushbu jarayonda axborot DNK right arrow RNK right arrow oqsil yoʻnalishida uzatiladi va bu yoʻnalishli bogʻlanish biologiyaning markaziy dogmasi deyiladi.

Genetik kod

Genetik axborotni oʻqish jarayonining birinchi bosqichi transkripsiya boʻlib, bunda DNKdan RNKga nukleotidlar ketma-ketligi koʻchirib olinadi. Keyingi bosqichda aminokislotalar birlashib, oqsil hosil qiladi.
Aminokislotalarning bir-biriga bogʻlanish tartibi oqsilning shakli, xususiyatlari va vazifasini belgilaydi.
RNKning toʻrt asosi atigi toʻrtta nukleotid asoslaridan genetik kod hosil qiladi. Bular – adenin (A), sitozin (C), guanin (G) va urasil (U). Genetik kodning ketma-ket uchta nukleotid tartibida oʻqilishi kodonlar deb ataladi. Har bir kodon bitta aminokislotaga (yoki ketma-ketlikning boshlash yoki toʻxtash signallariga) mos keladi.
Genetik kod jadvali. iRNK nukleotidlarining uchta harfdan iborat ketma-ketligi maʼlum bir aminokislotaga yoki “stop” kodoniga mos keladi. UGA, UAA va UAG stop kodonlardir. AUG metionin aminokislotasining kodoni, shuningdek, “start” kodon ham hisoblanadi.
Kod tripleti jadvali. OpenStax, CC BY 3.0 dan olingan.

Transkripsiya va translyatsiya

Markaziy dogmaning molekulalar ketma-ketligi koʻrsatilgan soddalashtirilgan sxema.
DNK qoʻsh zanjiri quyidagi ketma-ketlikka ega:
5ʼ-ATGATSTSGTAA-5ʼ 5ʼ-TASTAGAGSATT-5ʼ
DNK zanjirlaridan birining transkripsiyasida i-RNK hosil boʻladi va u ketma-ketlik boʻyicha DNKning boshqa zanjiriga mos tushadi. Lekin DNK va RNK oʻrtasida biokimyoviy farqlar mavjudligi uchun DNKdagi T i-RNKdagi U bilan almashtiriladi. i-RNK ketma-ketligi esa quyidagicha boʻladi:
5ʼ-AUGAUSUSGUAA-5ʼ
Translyatsiya jarayoni i-RNK nukleotidlaridagi maʼlumotlarning triplet koʻrinishida oʻqilishi hisoblanib, har bir triplet bitta aminokislotani belgilaydi (yoki translyatsiya tugashini bildiruvchi toʻxtash signal vazifasini bajaradi).
5ʼ-AUG AUS USG UAA-5ʼ
AUG right arrow Metionin AUS right arrow Izoleysin USG right arrow Serin UAA right arrow “Stop”
Polipeptid ketma-ketligi: (N-terminal) metionin-izoleysin-serin (C-terminal)
Transkripsiyada DNK ketma-ketligi oʻxshash boʻlgan RNK tiliga qayta yoziladi yoki transkripsiya boʻladi. Eukariotlarda yetilgan RNK (i-RNK) hosil boʻlishi uchun RNK protsessing (shakllanish) jarayonidan ham oʻtishi lozim.
Translyatsiyada i-RNK ketma-ketligi polipeptiddagi aminokislotalar ketma-ketligini belgilash uchun oʻqiladi. Translyatsiya soʻzi i-RNKdagi nukleotidlar ketma-ketligi umuman boshqa “tilga”, yaʼni aminokislotalar “tili”ga tarjima qilinishi kerakligini bildiradi.

Mutatsiyalar

Baʼzida hujayra genetik axborotni koʻchirib olayotganida xato qiladi va bu mutatsiyaga sabab boʻladi. Mutatsiyalar neytral boʻlishi yoki oqsil hosil boʻlishi va genlarning ifodalalanishiga taʼsir qilishi mumkin.

Almashinish mutatsiyalari

Almashinishda bir asosni boshqasi bilan almashtirish orqali bir juft asosning oʻzgarib qolishi kuzatiladi.
Almashinish mutatsiyalarining uchta turi mavjud:
  • Jim turuvchi mutatsiyalar translyatsiya paytida aminokislotalar ketma-ketligiga taʼsir qilmaydi.
  • Nonsens mutatsiyalar aminokislota kodoni oʻrniga toʻxtash kodoni paydo boʻlishiga olib keladi va natijada translyatsiya vaqtidan ilgari tugaydi.
  • Missens mutatsiyalar kodon tomonidan belgilangan aminokislotalarning almashinishiga sabab boʻladi.

Insersiyalar (kiritish) va deletsiyalar (olib tashlash)

Insersiya bir yoki bir nechta asoslar DNK ketma-ketligiga qoʻshilishi bilan namoyon boʻladi. Deletsiya bir yoki bir nechta asoslar DNK ketma-ketligidan tushib qolishi (olib tashlanishi) bilan namoyon boʻladi.
Genetik kod kodonlar shaklida oʻqilishi sababli asoslarning qoʻshilib qolishi yoki olib tashlanishi ketma-ketlikning oʻqish doirasini oʻzgartirib yuboradi. Bunday turdagi mutatsiyalar oʻqish doirasini siljituvchi mutatsiyalar deyiladi.
Oʻqish doirasini siljituvchi mutatsiyalar translyatsiya paytida nukleotidlar ketma-ketligining triplet (kodonlar) sifatida oʻqilish tarzini “oʻzgartiradi”. Bu oʻz navbatida polipeptidga qaysi aminokislota qoʻshilishiga taʼsir koʻrsatadi. Ushbu misolda genlarning dastlabki oʻqish doirasida quyidagi aminokislotalar ketma-ketligini sintez qiluvchi i-RNK tripletlari kodlangan: metionin (Met), izoleysin (Ile), arginin (Arg) va asparagin (Asn). Toʻrtinchi nukleotidning (T) tushib qolishi oʻqish doirasini tushib qolish joyidan siljitadi. Bu holat DNK matritsasi (qolipi)da uchinchi nukleotiddan keyin yangi oʻqish doirasini hosil qiladi. Yangi doiradagi i-RNK mutatsiyalangan nuqtadan keyin boshqa xildagi kodonlarni saqlaydi (metioninni belgilovchi birinchi kodon oʻzgarishsiz qoladi). Ushbu kodonlar quyidagi aminokislotalar ketma-ketligini kodlaydi: metionin (Met), tirozin (Tyr) va glitsin (Gly).
Quyidagi rasm oʻqish doirasini siljituvchi mutatsiyalar mutatsiya kuzatilgan nuqtadan keyin keluvchi nukleotidlarning kodon sifatida oʻqilish tarzini oʻzgartirishi va shuning oqibatida aminokislota ketma-ketligini oʻzgartirish mumkinligini koʻrsatadi.

Koʻp uchraydigan xatolar va notoʻgʻri tushunchalar

  • Aminokislotalar oqsil sintezi paytida hosil qilinmaydi. Baʼzi talabalar oqsil sintezidan asosiy maqsad aminokislotar hosil qilish deb oʻylashadi. Lekin translyatsiya paytida aminokislotalar yaratilmaydi, balki oqsil hosil qilish uchun ular qurilish materiali sifatida ishlatiladi.
  • Mutatsiyalar har doim ham keskin yoki salbiy taʼsirga olib kelmaydi. Odatda odamlar “mutatsiya” atamasini ommaviy axborot vositalaridan eshitib, bunday odam kasal yoki majruh deb tushunadi. Mutatsiyalar genetik xilmaxillik manbai boʻlib, ularning baʼzilari zararli boʻlishiga qaramasdan, aksariyati ahamiyatsiz, koʻpchiligi hatto yaxshi hisoblanadi!
  • Uchta nukleotidga karrali boʻlgan insersiyalar va deletsiyalar oʻqish doirasini siljituvchi mutatsiyalarga sabab boʻlmaydi. Aksincha, bir yoki bir nechta aminokislotalar oqsilga qoʻshiladi yoki oqsildan tushib qoladi. Lekin uchta nukleotidga karrali boʻlmagan insersiyalar va deletsiyalar oqsildagi aminokislota ketma-ketligini keskin oʻzgartirib yuboradi.

Muhokamaga qoʻshilmoqchimisiz?

Kirish
Hozircha izohlar yoʻq.
Ingliz tilini tushunasizmi? Khan Academyʼning inglizcha saytida boʻlayotgan muhokamalarni koʻrish uchun shu yerga bosing.