Asosiy kontent
Course: Yuqori sinf biologiyasi > Unit 6
Lesson 2: RNK va oqsil sintezi- RNKning molekulyar tuzilishi
- DNK replikatsiyasi va RNK transkripsiyasi hamda translyatsiyasi
- Genlar ekspressiyasiga kirish (markaziy dogma)
- Aminokislotalarga translyatsiya qilishda mutatsiyalarning taʼsiri
- RNK va oqsil sintezi. Takrorlash.
- Transkripsiya va translyatsiya
- Kodonlar va mutatsiyalar
© 2024 Khan AcademyFoydalanish shartlariMaxfiylik siyosatiCookie Notice
RNK va oqsil sintezi. Takrorlash.
Asosiy atamalar
| Termin | Maʼnosi |
|---|---|
| RNK (ribonuklein kislota) | Bir spiralli nuklein kislota boʻlib, DNK molekulasida kodlangan koʻrsatmalarni bajaradi |
| Biologiyaning markaziy dogmasi | Genlardagi axborot DNA → RNA → oqsil yoʻnalishida oqsilga aylanish jarayoni |
| Polipeptid | Aminokislotalardan iborat zanjir |
| Kodon | Translyatsiya vaqtida maʼlum aminokislotaga yoki boshlash/toʻxtatish signaliga toʻgʻri keluvchi uchta nukleotid ketma-ketligi. |
| Transkripsiya | RNK molekulasini hosil qilish uchun genlarning DNK ketma-ketligi koʻchirib olinishi |
| Translyatsiya | i-RNK molekulasidan foydalanib aminokislotalardan polipeptid zanjirini hosil qilish jarayoni |
| Mutatsiya | Genetik ketma-ketlikdagi oʻzgarish |
RNKning tuzilishi
DNKning oʻzi genlar ekspressiyasini amalga oshira olmaydi. DNKdagi koʻrsatmalarni bajarish uchun unga RNK kerak.
DNKga oʻxshab RNK ham nukleotidlardan iborat boʻlib, nukleotidlar oʻz navbatida 5-halqali riboza monosaxaridi, fosfat guruhi va azot asoslaridan tashkil topgan. Shunga qaramay, DNK va RNK oʻrtasida uchta asosiy farq bor:
- RNKda dezoksiriboza emas, balki riboza boʻladi.
- RNK ikki zanjirli emas, balki bir zanjirli boʻladi.
- RNKda timin oʻrniga urasil boʻladi.
Bu farqlar hujayra fermentlariga DNKni RNKdan ajratishda yordam beradi.
RNK turlari
| Turi | Vazifasi |
|---|---|
| Informatsion RNK (i-RNK) | Yadrodagi DNKdan sitoplazmadagi ribosomalarga axborotni yetkazadi |
| Ribosomal RNK (r-RNA) | Ribosomalarning struktur komponenti |
| Tranport RNK (t-RNK) | Translyatsiya vaqtida ribosomaga aminokislotalarni tashib, aminokislota zanjirini hosil qilishga yordam beradi. |
Biologiyaning markaziy dogmasi
Polipeptidlarni kodlovchi genlar ikki bosqichda ifodalanadi (ekspressiyalanadi). Ushbu jarayonda axborot DNK
Genetik kod
Genetik axborotni oʻqish jarayonining birinchi bosqichi transkripsiya boʻlib, bunda DNKdan RNKga nukleotidlar ketma-ketligi koʻchirib olinadi. Keyingi bosqichda aminokislotalar birlashib, oqsil hosil qiladi.
Aminokislotalarning bir-biriga bogʻlanish tartibi oqsilning shakli, xususiyatlari va vazifasini belgilaydi.
RNKning toʻrt asosi atigi toʻrtta nukleotid asoslaridan genetik kod hosil qiladi. Bular – adenin (A), sitozin (C), guanin (G) va urasil (U). Genetik kodning ketma-ket uchta nukleotid tartibida oʻqilishi kodonlar deb ataladi. Har bir kodon bitta aminokislotaga (yoki ketma-ketlikning boshlash yoki toʻxtash signallariga) mos keladi.
Transkripsiya va translyatsiya
Transkripsiyada DNK ketma-ketligi oʻxshash boʻlgan RNK tiliga qayta yoziladi yoki transkripsiya boʻladi. Eukariotlarda yetilgan RNK (i-RNK) hosil boʻlishi uchun RNK protsessing (shakllanish) jarayonidan ham oʻtishi lozim.
Translyatsiyada i-RNK ketma-ketligi polipeptiddagi aminokislotalar ketma-ketligini belgilash uchun oʻqiladi. Translyatsiya soʻzi i-RNKdagi nukleotidlar ketma-ketligi umuman boshqa “tilga”, yaʼni aminokislotalar “tili”ga tarjima qilinishi kerakligini bildiradi.
Mutatsiyalar
Baʼzida hujayra genetik axborotni koʻchirib olayotganida xato qiladi va bu mutatsiyaga sabab boʻladi. Mutatsiyalar neytral boʻlishi yoki oqsil hosil boʻlishi va genlarning ifodalalanishiga taʼsir qilishi mumkin.
Almashinish mutatsiyalari
Almashinishda bir asosni boshqasi bilan almashtirish orqali bir juft asosning oʻzgarib qolishi kuzatiladi.
Almashinish mutatsiyalarining uchta turi mavjud:
- Jim turuvchi mutatsiyalar translyatsiya paytida aminokislotalar ketma-ketligiga taʼsir qilmaydi.
- Nonsens mutatsiyalar aminokislota kodoni oʻrniga toʻxtash kodoni paydo boʻlishiga olib keladi va natijada translyatsiya vaqtidan ilgari tugaydi.
- Missens mutatsiyalar kodon tomonidan belgilangan aminokislotalarning almashinishiga sabab boʻladi.
Insersiyalar (kiritish) va deletsiyalar (olib tashlash)
Insersiya bir yoki bir nechta asoslar DNK ketma-ketligiga qoʻshilishi bilan namoyon boʻladi. Deletsiya bir yoki bir nechta asoslar DNK ketma-ketligidan tushib qolishi (olib tashlanishi) bilan namoyon boʻladi.
Genetik kod kodonlar shaklida oʻqilishi sababli asoslarning qoʻshilib qolishi yoki olib tashlanishi ketma-ketlikning oʻqish doirasini oʻzgartirib yuboradi. Bunday turdagi mutatsiyalar oʻqish doirasini siljituvchi mutatsiyalar deyiladi.
Quyidagi rasm oʻqish doirasini siljituvchi mutatsiyalar mutatsiya kuzatilgan nuqtadan keyin keluvchi nukleotidlarning kodon sifatida oʻqilish tarzini oʻzgartirishi va shuning oqibatida aminokislota ketma-ketligini oʻzgartirish mumkinligini koʻrsatadi.
Koʻp uchraydigan xatolar va notoʻgʻri tushunchalar
- Aminokislotalar oqsil sintezi paytida hosil qilinmaydi. Baʼzi talabalar oqsil sintezidan asosiy maqsad aminokislotar hosil qilish deb oʻylashadi. Lekin translyatsiya paytida aminokislotalar yaratilmaydi, balki oqsil hosil qilish uchun ular qurilish materiali sifatida ishlatiladi.
- Mutatsiyalar har doim ham keskin yoki salbiy taʼsirga olib kelmaydi. Odatda odamlar “mutatsiya” atamasini ommaviy axborot vositalaridan eshitib, bunday odam kasal yoki majruh deb tushunadi. Mutatsiyalar genetik xilmaxillik manbai boʻlib, ularning baʼzilari zararli boʻlishiga qaramasdan, aksariyati ahamiyatsiz, koʻpchiligi hatto yaxshi hisoblanadi!
- Uchta nukleotidga karrali boʻlgan insersiyalar va deletsiyalar oʻqish doirasini siljituvchi mutatsiyalarga sabab boʻlmaydi. Aksincha, bir yoki bir nechta aminokislotalar oqsilga qoʻshiladi yoki oqsildan tushib qoladi. Lekin uchta nukleotidga karrali boʻlmagan insersiyalar va deletsiyalar oqsildagi aminokislota ketma-ketligini keskin oʻzgartirib yuboradi.
Muhokamaga qoʻshilmoqchimisiz?
Hozircha izohlar yoʻq.