If you're seeing this message, it means we're having trouble loading external resources on our website.

Agar veb-filtrlardan foydalanayotgan boʻlsangiz *.kastatic.org va *.kasandbox.org domenlariga ruxsat berilganligini tekshirib koʻring.

Asosiy kontent

Nerv va endokrin tizimlari. Takrorlash.

Asosiy atamalar

AtamaMaʼnosi
Nerv tizimiElektr impulslaridan foydalangan holda tashqi muhitdan maʼlumot qabul qiluvchi, uni qayta ishlovchi va unga javob beruvchi sistema
NeyronNerv hujayrasi; nerv tizimining asosiy birligi
NeyrogliyaNeyronni himoyalovchi hujayra
Markaziy nerv tizimiBosh miya va orqa miyadan tashkil topgan nerv tizimining tarkibiy qismi
Periferik nerv tizimiBosh va orqa miyadan tashqaridagi nervlardan tashkil topgan nerv tizimining tarkibiy qismi
Endokrin tizimiTanani gormonlar deb ataluvchi kimyoviy moddalar bilan boshqaruvchi tizim
GormonTanadagi maʼlum bir funksiyani tartibga soluvchi kimyoviy modda
BezGormon kabi kimyoviy modda ishlab chiqaruvchi organ

Nerv tizimi

Nerv tizimi elektr impulslardan foydalangan holda tashqi muhitdan maʼlumot qabul qiladi, uni qayta ishlaydi va unga javob beradi.

Nerv tizimi hujayralari

Neyronlarning oʻziga xos tuzilishi ularga tana boʻylab elektr impulslarini uzatish va qabul qilish imkonini beradi. Neyrogliya hujayralari neyronlarni oʻrab, tashqi muhitdan ajratib turadi va ularni himoyalaydi.
Neyronning tuzilishi
Rasm quyidagi manzildan olingan: Wikimedia, CC BY-SA 3.0
Barcha neyronlar odatda tuzilishi jihatidan hujayra tanasi, dendrit va aksonlardan iborat. Ularning bunday tuzilishi neyronlarning oʻzaro aloqasini taʼminlovchi elektr impulslar, yaʼni nerv impulslarini uzatishda muhim ahamiyatga ega.
Neyronlar bajaradigan funksiyasiga koʻra quyidagi turlarga boʻlinadi:
  • Sezgi (sensor) neyronlari koʻz va quloq singari sezgi organlaridan impulslarni qabul qiladi.
  • Harakatlantiruvchi (motor) neyronlar muskul va bezlardan impulslarni qabul qiladi.
  • Oraliq neyronlar sezgi va harakatlantiruvchi neyronlar va boshqa oraliq neyronlar boʻylab impulslarni uzatadi.
Qoʻzgʻalmagan neyronlarda natriy-kaliy nasosi orqali tartibga solinuvchi ionlar taqsimlanishi holati mavjud. Agar neyron kuchli signalni qabul qilsa, tinchlik potensiali holatidan chiqib qoʻzgʻalgan holatga oʻtadi va harakat potensiali deb ataluvchi elektr impulsini ishlab chiqaradi. Impuls boshlangandan soʻng, akson boʻylab uning terminal qismi tomon harakatlanadi.

Nerv sistemasi qismlari

Nerv sistemasi ikki qism: markaziy nerv sistemasi (MNS) va periferik nerv sistemasi (PNS)dan tashkil topgan.
Markaziy nerv sistemasi (MNS) va periferik nerv sistemasi (PNS)ning tuzilishi
Rasm quyidagi manzildan olingan: Wikimedia, CC BY-SA 4.0
Markaziy nerv tizimi bosh va orqa miyadan iborat. Tanaga beriladigan barcha buyruqlar bosh miyada hosil qilinadi, orqa miya esa bosh miyani tanadagi boshqa nervlar bilan bogʻlab turadi.
Periferik nerv tizimi ikki qismga boʻlinadi:
  • Somatik nerv tizimi (SNT) odam ixtiyoriga bogʻliq harakatlar, masalan, muskullar harakatini boshqaradi. Shuningdek, u qoʻl issiq plitaga tegganda undan qoʻlni tortib olish kabi harakat reflekslarini ham boshqaradi.
  • Avtonom nerv tizimi (ANT) odam ixtiyoriga bogʻliq boʻlmagan harakatlarni boshqaradi va qarama-qarshi faoliyat koʻrsatuvchi ikki qismga boʻlinadi: simpatik va parasimpatik nerv sistemasi. Simpatik nerv tizimi “kurashish yoki qochish” javob reaksiyalarida aktivlashsa, parasimpatik nerv tizimi tinch holatlarda faol boʻladi.

Endokrin tizimi

Nerv tizimi singari endokrin tizimi ham tananing boshqarilishida ishtirok etadi. Elektr signallar oʻrniga endokrin tizimi gormonlar deb ataluvchi kimyoviy signallardan foydalanadi. Ushbu gormonlar qon oqimi boʻylab harakatlanib, organ va hujayralarning faoliyatini boshqaradi.
Tanadagi asosiy endokrin bezlarining joylashuvi (erkak va ayollarning jinsiy bezlarini ham oʻz ichiga oladi)
Rasm quyidagi manzildan olingan: Wikimedia, CC BY 3.0

Asosiy gormon va bezlar

GormonU ishlab chiqariladigan bezAhamiyati
TiroksinQalqonsimon bezMetabolizmni boshqaradi
Adrenalin (epinefrin)Buyragusti bezlari“Kurashish yoki qochish” javob reaksiyasida qatnashadi
KortizolBuyragusti bezi“Kurashish yoki qochish” javob reaksiyasida qatnashadi, metabolizm va immun sistemasini tartibga solib turadi
EstrogenTuxumdonlarAsosan ayollarning jinsiy rivojlanishida muhim ahamiyatga ega
TestosteronUrugʻdonlarda, baʼzan buyragusti bezi va tuxumdonlardaAsosan erkaklar jinsiy rivojlanishida muhim rol oʻynaydi
InsulinOshqozon osti beziQondagi qand miqdori va yogʻlarning zaxiralanishini nazorat qiladi
GlyukagonOshqozon osti beziQondagi qand miqdorini nazorat qiladi

Endokrin tizimining boshqarilishi

Endokrin tizimi gomeostazni taʼminlovchi manfiy qaytar bogʻlanish mexanizmlari orqali boshqariladi. Ushbu usul orqali gormonlar konsentratsiyasi va ularning organ sistemalariga taʼsiri tartibga solinadi.
Masalan, qondagi qand miqdori oshqozon osti bezi tomonidan ishlab chiqariluvchi insulin va glyukagon gormonlari yordamida boshqariladi.
Agar qonda qand miqdori baland boʻlsa, oshqozon osti bezi insulin gormonini ishlab chiqaradi. Insulin qondagi glyukoza miqdoriga taʼsir qilib, uning meʼyordan ortib ketishiga yoʻl qoʻymaydi.
Agar qondagi qand miqdori kamaysa, oshqozon osti bezi glyukagon gormonini ishlab chiqaradi. Bu gormon taʼsirida glikogen zaxiralari parchalanib, qondagi glyukoza miqdorini normal darajagacha koʻtaradi.
Manfiy qaytar bogʻlanish mexanizmi taʼsirida qondagi qand miqdorining boshqarilishi. Qonda qand miqdori oshsa, insulin ishlab chiqariladi, bu esa glyukoza meʼyoriga tushishiga sabab boʻladi.
Agar qondagi qand miqdori kamaysa, glyukagon ishlab chiqariladi va qonda glyukoza miqdori oshadi.
Qondagi qand miqdori endokrin tizimi tomonidan ishlab chiqariluvchi insulin va glyukagon gormonlari taʼsirida manfiy qaytar bogʻlanish mexanizmi orqali boshqariladi.

Koʻp uchraydigan xatolar va notoʻgʻri tushunchalar

  • Garchi neyronlar nerv tizimidagi eng koʻp uchraydigan hujayralar boʻlsa-da, lekin yagona nerv hujayralari emas! Aslida neyrogliya hujayralari soni neyronlardan 10 barobar koʻproq. Neyrogliya hujayralari neyronlarni himoya qiladi va akson atrofidagi miyelin parda bilan taʼminlaydi.
Rasm quyidagi manzildan olingan: Wikimedia, CC BY 3.0
  • Gormonlar faqat koʻpayish tizimi tarkibiga kirmaydi. Garchi testosteron yoki estrogen kabi gormonlar koʻpayish sistemasiga aloqador boʻlsa-da, ushbu sistemaga taalluqli boʻlmagan juda koʻp gormonlar mavjud. Koʻplab gormonlar tanadagi doimiy funksiyalar, masalan, ochlik yoki uyqu kabilarni boshqaradi.
  • Garchi nerv tizimi ham, endokrin tizim ham tanamizni boshqarsa-da, ular oʻrtasida baʼzi fundamental farqlar mavjud. Birinchidan, endokrin tizimi kimyoviy signallardan (bezlar ishlab chiqaruvchi gormonlar) foyadalansa, nerv tizimi elektr signallaridan (nerv impulslari) foydalanadi. Nerv tizimi orqali signallarning uzatilishi neyronlar oʻzaro bogʻlangani sababli juda tez, lekin ularning taʼsiri qisqa vaqt davom etadi. Endokrin tizimida signallarning uzatilishi nisbatan sekin boʻlib, bunda gormonlar qon oqimi boʻylab kerakli organga yetkaziladi. Lekin buning taʼsiri uzoq muddatli boʻladi.