Asosiy kontent
Course: Yuqori sinf biologiyasi > Unit 7
Lesson 2: Evolyutsiya dalillari- Evolyutsiya dalillari
- Qazilmalar: Yerni tebrantirish
- Inson evolyutsiyasi haqida umumiy maʼlumot
- DNK evolyutsiyani ifodalaydi (shakllantiradi)
- Biogeografiya: hayot qayerda yashashi
- Evolyutsion aloqalarning molekulyar dalillariga misollar
- Evolyutsiya dalillari. Takrorlash.
- Evolyutsiya dalillari
© 2024 Khan AcademyFoydalanish shartlariMaxfiylik siyosatiCookie Notice
Evolyutsiya dalillari. Takrorlash.
Asosiy atamalar
Termin | Maʼnosi |
---|---|
Evolyutsiya | Vaqt oʻtishi davomida qadimgi organizmlardan hozirgi organizmlarning kelib chiqish jarayoni |
Umumiy ajdod | Ikki va undan ortiq avlodlar uchun umumiy boʻlgan ajdod |
Qazilma qoldiq | Qadimgi organizmlarning saqlanib qolgan qoldiqlari |
Gomologik tuzilma (organ) | Har xil turlarning bitta ajdoddan kelib chiqishi tufayli mavjud oʻxshash tuzilma |
Rudimentar tuzilma (organ) | Hech qanday funksiyaga ega boʻlmagan yoki funksiyasi qisqargan organ |
Analog tuzilma | Turli xil organizmlarning bir xil muhit sharoitlarida yashashi yoki bir xil tabiiy tanlanish bosimi ostida boʻlishi tufayli bir-biridan mustaqil ravishda shakllangan tuzilma |
Embriologiya | Embrionlar va ularning rivojlanishini oʻrganuvchi fan |
Biogeografiya | Organizmlar hozir qayerda yashayotgani va ularning ajdodlari qadimda qayerda yashaganini oʻrganuvchi fan |
Evolyutsiyani isbotlovchi dalillar
Hozirgi kunda ikkita turning bir-biriga qarindosh yoki qarindosh emasligi evolyutsiyani oʻrganuvchi soha mutaxassislarini qiziqtiradi. Evolyutsiyani isbotlovchi dalillar anatomik tuzilishga oid, genetik va biogeografik boʻlishi mumkin.
Evolyutsiyani isbotlovchi anatomik dalillar
Organizmlar uchun umumiy boʻlgan anatomik xususiyatlarni (shu jumladan, faqat rivojlanish paytida koʻrinadiganlari ham) kuzatish ularning bitta umumiy ajdodga ega ekanliklarini koʻrsatadi.
Anatomik dalillar hozirgi (hozirgi kunda yashaydigan) organizmlar va yoʻq boʻlib ketgan organizmlarning qoldiqlari bilan solishtirilishi mumkin.
Gomologik tuzilma (organ)lar
Agar ikki va undan ortiq turlar bitta umumiy oʻziga xos fizik xususiyatga ega boʻlsa, demak, turlar bunday xususiyatni ular uchun umumiy boʻlgan ajdoddan meros qilib olgan. Ajdodlari umumiy boʻlgani uchun umumiy boʻlgan xususiyatlar gomologik tuzilmalar deyiladi.
Masalan, kitlarda, insonlarda va qushlarda old tana aʼzolar turli koʻrinishga ega, chunki ular har xil muhit sharoitlarida bir-biridan farq qiluvchi vazifalarni bajarishga moslashgan. Lekin ularning suyak tuzilishiga eʼtibor bersangiz, suyaklarning joylashish tartibi barcha turlar orasida oʻzaro oʻxshash boʻlishini koʻrasiz.
Embriologiya turlarning evolyutsion rivojlanishini tushunib olish uchun muhim ahamiyatga ega, chunki baʼzi gomologik tuzilmalar faqat embrion rivojlanish paytida koʻrinishi mumkin. Masalan, barcha umurtqali organizmlarning embrionlarida (insonlardan tortib to joʻja va baliqqacha) rivojlanishning ilk davrlaridayoq dumlar boʻladi, hattoki bu dum keyinchalik toʻliq rivojlangan organizmlarda yoʻq boʻlib ketsa ham.
Rudimentar tuzilma (organ)lar
Rudimentar tuzilmalarning organizmda ahamiyati juda kam yoki hech qanday ahamiyat kasb etmaydi. Insondagi dum embrional rivojlanish paytida dum suyagigacha qisqargani bunga misol boʻladi. Rudimentar tuzilmalar organizmlarning ajdodlari toʻgʻrisida maʼlumot beradi. Masalan, baʼzi ilonlarda juda kichik rudiment oyoq suyaklarining aniqlanishi ularning toʻrt oyoqli ajdodlardan kelib chiqqanini koʻrsatadi.
Analogik tuzilmalar
Organizmlarning oʻxshash anatomik tuzilishi ularning bir-biriga qarindoshligidan darak bersa ham, tuzilishi oʻxshash boʻlgan hamma tuzilmalar ham umumiy ajdod hisobiga kelib chiqmagan.
Analog tuzilmalar bir xil muhit sharoitlarida yoki bir xil tabiiy tanlanish bosimi ostida boʻlgan, har xil turga oid organizmlarda mustaqil ravishda paydo boʻlgan tuzilmalar.
Masalan, mushuklarning oyogʻi va beshiktervatarning oyogʻi bir-biriga analog hisoblanadi. Ikkala oyoq ham yurish uchun moʻljallangan, lekin ularning evolyutsion kelib chiqishi umuman boshqa-boshqa. Tashqi tomondan ular oʻxshash koʻrinadi. Chunki ikkalasi ham bir xil tabiiy tanlanish bosimi ostida boʻlishi oyoqlarining yurish uchun moslashishiga olib kelgan. Lekin oyoqlarni tashkil qilgan tuzilmalar bir-birinikidan farq qiladi, bu esa ularning umumiy ajdoddan kelib chiqmaganini anglatadi.
Evolyutsiyani isbotlovchi DNK dalillari
Eng boshlangʻich bosqichda barcha tirik organizmlar bir xil genetik materialga, bir xil genetik kodga va gen ifodasining (transkripsiya va translyatsiya) bir xil boshlangʻich jarayoniga ega boʻladilar.
Guruhdagi organizmlardan qaysilari bir-biriga yaqin qarindoshligini aniqlash uchun biz turli xil molekulyar xususiyatlardan, masalan, genlarning nukleotidlar ketma-ketligidan foydalanamiz.
Biologlar koʻpincha qarindosh (yoki gomolog) genlar ketma-ketligini taqqoslaydi. Agar ikkita tur “bir xil” genga ega boʻlsa, demak, ular bu genlarni umumiy ajdoddan meros qilib olgan boʻladi.
Umumiy qilib aytganda, solishtirilayotgan ikki turning gomologik genlarida DNK farq qancha koʻp boʻlsa, turlar bir-biriga shuncha uzoq qarindosh boʻladi.
DNK gellarini oʻqish
DNK segmentlarini gel elektroforez yordamida tahlil qilish mumkin, bunda DNKning boʻlaklari oʻlchami (uzunligi)ga qarab ajratiladi.
Boʻlaklar gorizontal tasmalar koʻrinishida berilgan. Namunalar orasida oʻlcham jihatidan oʻxshash boʻlgan tasmalar bir xil gorizontal chiziqda boʻladi va umumiy DNK ketma-ketligiga ega ekanidan darak beradi. Ikkita namuna qancha koʻp umumiy boʻlaklarga ega boʻlsa, ular bir-biriga shuncha koʻp bogʻlangan boʻladi.
Evolyutsiyani isbotlovchi biogeografik dalillar
Biogeografiya tushunchasi birinchi navbatda Charlz Darvinga turlar umumiy ajdodlardan kelib chiqqanligini koʻrsatdi. Toshga aylangan qazilma qoldiqlar va turlarning tarqalish tabiati hozirgi kundagi organizmlarning qanday paydo boʻlganini aytib berishi mumkin.
Masalan, Pangaea (taxminan 200 million yil oldin) superkontinentining parchalanishidan oldin rivojlanib boʻlgan organizmlarning katta guruhlari yer yuzi boʻylab tarqalish imkoniyatiga ega boʻlgan. Bundan farqli oʻlaroq, superkontinentning parchalanishidan keyin rivojlangan organizmlarning katta guruhlari esa yerning faqat kichikroq mintaqalarida tarqalgan.
Atrof-muhit har doim ham turlarning bir-biriga oʻxshashligini yoki farq qilishini tushuntira olmaydi. Bir-biriga yaqin boʻlgan turlarda har xil muhit sharoitlarida turli xil xususiyatlar paydo boʻladi. Xuddi shunga oʻxshab, bir-biriga juda uzoq boʻlgan turlarda bir xil muhit taʼsiri ostida bir-biriga oʻxshash xususiyatlar paydo boʻladi.
Koʻp uchraydigan xatolar va notoʻgʻri tushunchalar
- Evolyutsiya bu “shunchaki” nazariya emas. Fanda “nazariya” kengroq qamrovli savollarga javob beradi va u koʻplab manbalarning maʼlumotlariga asoslangan boʻladi. Evolyutsiya ham juda yaxshi asoslangan va yuqorida sanab oʻtilgan dalillarga tayangan ilmiy nazariyadir.
- Odatda biologlar faqat organizmlarning anatomik tuzilishi va biogeografik dalillarga asoslanib turlarning oʻzaro qon-qarindoshligi haqida xulosa qilishmaydi. Balki turlarning ham jismoniy xususiyatlari, ham DNK ketma-ketliklarini birgalikda oʻrganib, ularning bir-biriga yaqinligini aniqlashadi.
- Hamma turlarning ham qazilma qoldiqlari mavjud emas. Baʼzilar barcha tirik organizmlarning toshga aylangan qoldiqlari boʻladi deb ishonadi. Afsuski, toshga aylanish jarayoni juda kam uchraydigan hodisa, chunki vaqt oʻtishi bilan toshga aylanish maʼlum tartibda sodir boʻlishi uchun koʻplab turli xil sharoitlarni talab qiladi. Bunday sharoitlar doim ham mavjud boʻlmagani sababli barcha yoʻq boʻlib ketgan organizmlarning qazilma qoldiqlariga ega emasmiz.
Yerda yashab oʻtgan koʻplab turlarning qazilma qoldiqlari mavjud emas, shuning uchun paleontologik solnomamizda ularning oʻrinlari ochiq qolgan. Lekin bunday organizmlar oldin mavjud boʻlmagan deb xulosa qilish notoʻgʻri. Paleontologik solnomamizda juda koʻp oraliq formalarning qazilma qoldiqlari bor va ularning barchasi evolyutsiyani isbotlovchi dalillardir!
Muhokamaga qoʻshilmoqchimisiz?
Hozircha izohlar yoʻq.