Asosiy kontent
Course: Yuqori sinf biologiyasi > Unit 3
Lesson 6: Hujayraviy nafas olishHujayraviy nafas olish. Takrorlash.
Asosiy atamalar
| Muddati | Maʼnosi |
|---|---|
| Hujayraviy nafas olish | Organizmning glyukozani hujayra energiyasi sifatida ishlatishi mumkin boʻlgan shaklga oʻtkazish jarayoni |
| ATF | Tirik organizmlarda asosiy energiya tutuvchi boʻlgan adenozin trifosfat |
| Mitoxondriya | Hujayraviy nafas olish sodir boʻladigan eukariotik hujayra tuzilishi |
| Sitoplazma | Plazma membranasi va yadro membranasi orasidagi hujayraning tarkibiy qismlari; oʻz ichiga sitozol-organellalar orasidagi boʻshliqni toʻldiradigan jelega oʻxshash dildiroq modda oladi |
| Aerob | Kislorod talab qiladigan jarayon |
| Anaerob | Kislorod talab qilmaydigan jarayon |
| Fermentatsiya (bijgʻish) | Anaerob sharoitda glyukozaning parchalanishi |
Hujayraviy nafas olish
Hujayraviy nafas olish ham aerob (kisloroddan foydalangan holda) yoki anaerob (kislorodsiz) sharoitda sodir boʻlishi mumkin.
Aerob hujayraviy nafas olish jarayonida glyukoza kislorod bilan reaksiyaga kirishib, hujayra foydalanishi mumkin boʻlgan energiya tashuvchisi ATFni hosil qiladi. Karbonat angidrid va suv oxirgi mahsulot sifatida hosil boʻladi.
Aerob hujayraviy nafas olish uchun umumiy tenglama quyidagicha:
Aerob hujayraviy nafas olishning uch bosqichi: glikoliz (anaerob jarayon), Krebs sikli va oksidlovchi fosforillanish mavjud.
Fermentatsiya
Baʼzi organizmlar kislorodsiz energiyani doimiy ravishda aylantirishga qodir. Ular glikolizga uchraydi, shundan soʻng anaerobik jarayon – fermentatsiyadan keyin ATF hosil boʻladi.
- Sut kislotali fermentatsiya (bijgʻish) natijasida kislorod kam boʻlganida ham mushak hujayralari ATF ishlab chiqarishni davom ettirishi mumkin. Biroq bu koʻpincha mushaklarning charchashiga va ogʻrishiga olib keladi.
- Koʻp achitqi zamburugʻlari spirtli bijgʻishdan etanolni ishlab chiqarish uchun foydalanadi. Shu sababli odamlar achitqini, yaʼni xamirturushni koʻplab tijorat maqsadlarida, jumladan, qandolatchilikda, pivo va sharob ishlab chiqarishda ishlatadi.
Aerob va anaerob nafas olish
| Aerob | Anaerob | |
|---|---|---|
| Reaktivlar | Glyukoza va kislorod | Glyukoza |
| Mahsulotlar | ATF, suv, CO | ATF va sut kislota (hayvonlar); yoki ATF, etanol va CO |
| Joylashuv | Sitoplazma (glikoliz) va mitoxondriya | Sitoplazma |
| Bosqichlar | Glikoliz (anaerob), Krebs sikli, kislorodli fosforillanish | Glikoliz, fermentatsiya |
| ATF hosil boʻlishi | Katta miqdorda (36 ATF) | Kichik miqdorda (2 ATF) |
Koʻp uchraydigan xatolar va notoʻgʻri tushunchalar
- Anaerob nafas olish – hujayraviy nafas olishning normal qismi. Hujayraviy nafas olishning barcha turlarida birinchi qadam sanalgan glikoliz jarayoni anaerob boʻlib, kislorodni talab qilmaydi. Agar kislorod mavjud boʻlsa, bu yoʻl Krebs sikliga va oksidlovchi fosforillanishga qadar davom etadi. Ammo kislorod boʻlmasa, baʼzi organizmlar ATFni davomli ishlab chiqarish uchun fermentatsiya jarayonini amalga oshirishi mumkin.
- Oʻsimliklar hujayraviy nafas olishadi. Koʻp odamlar oʻsimliklar fotosintezdan, hayvonlar esa havodan nafas oladi deb oʻylashadi. Aslida oʻsimliklar ikkalasini ham amalga oshiradi! Dastlab oʻsimliklar glyukoza hosil qilish uchun shunchaki fotosintez qiladi. Hayvonlarga fotosintez qilishning hojati yoʻq, chunki ular glyukozani isteʼmol qiladigan ovqatidan oladi.
- Hujayraviy nafas olish “nafas olish” bilan bir xil emas. Bu chalkash tushuncha boʻlishi mumkin! Odamlar koʻpincha “nafas olish” soʻzida nafas olish va chiqarish jarayonini nazarda tutadi. Ammo bu hujayraviy nafas olish emas, balki fiziologik nafas olishdir. Ikkalasi bir-biriga bogʻliq jarayonlar, ammo ular bir xil emas.
Muhokamaga qoʻshilmoqchimisiz?
Hozircha izohlar yoʻq.