Asosiy kontent
Ekologik aloqalar. Takrorlash.
Asosiy atamalar
| Atama | Taʼrif |
|---|---|
| Jamoa | Aniq bir hududda birgalikda yashovchi barcha turlar populyatsiyalarining yigʻindisi |
| Turlararo aloqa | Jamoadagi har xil turlar orasidagi aloqa |
| Populyatsiya sigʻimi | Muhit taʼminlay oladigan tur polpulyatsiyasining maksimal hajmi |
| Raqobat | Ikki turga mansub organizmlarning bitta cheklangan resursdan foydalanishi va bir-biriga manfiy taʼsir koʻrsatishi |
| Yirtqichlik | Bir tur vakili (yirtqich) ikkinchi tur vakili (oʻlja)ning tanasini butunligicha yoki maʼlum qismini isteʼmol qilishi |
| Oʻtxoʻrlik | Yirtqichlikning alohida turi boʻlib, bunda oʻlja oʻsimlik sanaladi |
| Simbioz | Ikki tur vakillari uzoq muddat bir-biriga bogʻliq yashashi bilan xarakterlanuvchi turlararo aloqa |
| Mutualizm | Ikki xil tur vakillari bir-biriga foyda keltirib yashaydigan simbioz turi |
| Kommensalizm | Simbiotik aloqaning bir turi boʻlib, bunda bir organizm foyda koʻradi, ikkinchi organizm esa foyda ham, zarar ham koʻrmaydi |
| Parazitizm | Simbiotik aloqaning bir turi boʻlib, bunda bir organizm foyda koʻradi, ikkinchi organizm esa zarar koʻradi |
Ekologik aloqalar
Maʼlum hududda birgalikda yashovchi har xil tur populyatsiyalari birgalikda ekologik jamoani hosil qiladi.
Jamoa ekologlari jamoadagi har xil turlar bir-biri bilan qanday aloqada boʻlishini oʻrganadi. Ikki yoki undan ortiq turlar orasidagi aloqa turlararo aloqa deb ataladi.
Har xil turlararo aloqalar ikki tomonga turlicha taʼsir koʻrsatadi. Ushbu taʼsir musbat (+), manfiy (-) yoki neytral (0) boʻlishi mumkin.
Raqobat
Turlararo raqobatda ikki turga mansub organizmlar bir xil cheklangan resursdan foydalanadi va shuning uchun raqobatlashadi. Raqobat ikkala tur vakillariga ham manfiy taʼsir koʻrsatadi (-/- munosabat), chunki ikkala tur ham ikkinchisi boʻlmaganda koʻproq yashab qolib, koʻproq koʻpaygan boʻlar edi.
Turlar oʻzaro oʻxshash qoʻnim (yashash joyi)ga, yaʼni ular tirik qolish va koʻpayish uchun kerak boʻlgan oʻxshash talablarga ega boʻlganida oʻzaro raqobatlashadi.
Yirtqichlilik
Yirtqichlikda bir tur vakili (yirtqich) ikkinchi tur vakili (oʻlja) tanasini butunligicha yoki bir qismini isteʼmol qiladi. Ushbu aloqa yirtqich uchun foydali boʻlsa-da, oʻlja uchun zararli (+/- aloqa). Yirtqichlik asosan ikki hayvon turi oʻrtasida kechadi, lekin ushbu aloqada hayvon yoki hasharot oʻsimlik qismini yeyishi ham mumkin. Yirtqichlikning ushbu alohida shakli oʻtxoʻrlik deb ataladi.
Simbioz
Simbioz ikki tur vakillari uzoq muddat bir-biriga bogʻliq yashashi bilan xarakterlanuvchi turlararo aloqani anglatuvchi umumiy tushunchadir.
Mutualizmda ikki xil tur vakillari uzoq muddat bir-biriga foyda keltirib yashaydi (+/+ aloqa).
Kommensalizm simbiotik aloqaning bir turi boʻlib, bunda bir organizm foyda koʻradi, ikkinchi organizm esa foyda ham, zarar ham koʻrmaydi
(+/0 aloqa).
Parazitizm uzoq davom etuvchi aloqa boʻlib, bunda bir organizm – parazit foyda koʻradi, ikkinchi organizm – xoʻjayin esa zarar koʻradi (+/- aloqa).
Ekologik aloqalar. Xulosa
| Turlararo aloqa | 1-turga taʼsiri | 2-turga taʼsiri |
|---|---|---|
| Raqobat | - | - |
| Yirtqichlik/oʻtxoʻrlik | + | - |
| Mutualizm | + | + |
| Kommensalizm | + | 0 |
| Parazitizm | + | - |
Populyatsiyaning boshqarilishi
Muhit taʼminlay oladigan tur populyatsiyasining maksimal hajmi populyatsiya sigʻimi deb ataladi.
Umuman olganda, turning yashab qolishi uchun zarur boʻlgan har qanday resurs chegaralovchi omil boʻla oladi. Oʻsimliklar uchun suv, quyosh nuri, oʻsish uchun joy asosiy resurslardan hisoblanadi. Hayvonlar uchun esa u ozuqa, suv, yashirinish va uya qurish uchun joy hisoblanadi.
Chegaralangan resurslar raqobatga sabab boʻladi. Resurslar koʻp boʻlib, undan barcha organizmlar foydalana oladigan va populyatsiya sigʻimi darajasidan yetarlicha past boʻlgan holatlarda raqobat kuchli boʻlmasligi mumkin. Lekin populyatsiya hajmi ortgach, raqobat ham kuchayib boradi.
Yuqoridagi grafikda dengiz mushuklarining populyatsiya sigʻimi keltirilgan. Koʻpincha populyatsiya kattaligi populyatsiya sig‘imiga yetganda, shu sigʻimdan biroz kamroq yoki koʻproq boʻlishi mumkin. Haqiqiy populyatsiyalar uchun populyatsiya sigʻimi atrofida bunday tebranishlari (oldinga va orqaga sakrashlari) ularning toʻla tekis boʻlishiga qaraganda koʻproq uchraydi.
Eslab qoling
- Odatda simbioz atamasidan ikki taraf foyda koʻradigan aloqani anglatish uchun foydalaniladi. Lekin ekologlar tilida simbioz kengroq tushuncha boʻlib, tomonlarga musbat yoki manfiy taʼsir koʻrsatuvchi, uzoq davom etuvchi yaqin aloqani anglatadi.
- Simbiotik aloqalar doim ham bir-biridan aniq farq qilmaydi. Shuni aytish kerakki, kommensialistik aloqalarni yaqindan kuzatganimizda aslida ular biroz mutalistik yoki biroz parazitik aloqa ekani koʻrinadi.
Misol uchun, olimlar odam tanasidagi normal mikroflora vakillarining salomatligimizga naqadar muhim ekani haqida yangidan yangi maʼlumotlar topmoqda. Biz esa ular hech qanday foyda keltirmaydi deb oʻylab kelganmiz.
- Parazitizm va yirtqichlikning ikkisi ham +/- effektga ega boʻlsa-da, ular bitta narsa emas. Yirtqichlikda (yoki oʻtxoʻrlikda) oʻlja yirtqich tomonidan isteʼmol qilinadi. Bundan farqli ravishda, parazitizmda zarar koʻrayotgan organizm bir martalik ovqatlanishdayoq nobud boʻlmaydi. Bundan tashqari, parazitlar odatda oʻz xoʻjayinlariga nisbatan ancha kichik boʻladi.
Ammo xuddi simbiotik aloqada boʻlganidek, chegaralar aniq emas. Organizmlar turli darajada ikkala guruhga ham mansub boʻlishi mumkin.
Muhokamaga qoʻshilmoqchimisiz?
Hozircha izohlar yoʻq.