Asosiy kontent
Course: Yuqori sinf biologiyasi > Unit 5
Lesson 3: Jinsga birikishJinsga birikkan irsiylanish haqida takrorlash
Asosiy atamalar
Atama | Maʼnosi |
---|---|
Jinsiy xromosoma | Organizm jinsini ifodalovchi ikkita xromosomadan biri |
Autosoma | Jinsiy boʻlmagan xromosoma |
Jinsga birikkan gen | Ikkita jinsiy xromosomalardan birida joylashgan gen |
Tashuvchi | Gen kasalligining retsessiv alleliga ega, ammo kasallikni oʻzida namoyon qilmaydigan geterozigota organizm |
Barr tanachasi | Yadroning nofaol X xromosomadan tashkil topgan zichlashgan qismi |
Aneuplodiya | Xromosomalar sonining juda kamayishi yoki juda ortishi kuzatiladigan holat |
Jinsga birikish (birikkanlik)
Odamlarda, biologik jins jinsiy xromosomalar orqali ifodalanadi. XX ayollarda va XY erkaklarda uchraydi. Qolgan 44 ta xromosoma autosoma xromosomalari deyiladi.
X yoki Y xromosomada joylashgan genlar jinsga birikkan genlar deyiladi. X xromosomada joylashgan genlar erkak hamda ayolda birdek uchrasa, Y xromosomada joylashgan gen faqat erkaklarda uchraydi.
X xromosomaga birikkan holda irsiylanish
X xromosomaga Y xromosomaga nisbatan koʻproq belgilar boʻgʻlangan. Chunki Y xromosoma birmuncha kaltaroq va undagi genlar soni ham kamroqdir.
X xromosomaga birikkan genlar oʻziga xos irsiylanish xususiyatiga ega, chunki ularning soni erkak (XY) hamda ayollar (XX)da turlichadir.
Urgʻochi organizmlarda ikkita X xromosoma borligi sababli ushbu xromosomada joylashgan genlar ikkita nusxaga ega boʻladi. Bu esa ularning gomozigota yoki geterozigota boʻlishini taʼminlaydi.
X xromosomaga bogʻliq irsiy kasalliklar
X xromosomaga bogʻliq kasalliklar ayollardan koʻra erkaklarda koʻproq uchraydi. Erkaklar faqatgina bitta X xromosomaga va X- xromosomaga birikkan genlarning yagona nusxasiga ega boʻlganligi bois qanday gen alleli qabul qilinishidan qatʼi nazar, oʻsha gen fenotipda namoyon boʻladi.
Bunga misol qilib qon ivishi bilan bogʻliq gemofiliya kasalligini olishimiz mumkin. Gemofiliya geni boʻyicha geterozigota ayollar tashuvchi hisoblanib, ushbu kasallik belgilarini oʻzlarida namoyon etmaydi.
Ushbu ayoldan tugʻilgan oʻgʻil farzandlar gemofiliya bilan tugʻilish ehtimoliga ega. Agar otada ushbu kasallik boʻlmasa, oiladagi qizlarning i tashuvchi va qolgani sogʻlom boʻladi.
X inaktivatsiya
Agar erkaklar faqatgina bitta X xromosoma bilan yashay olsa, nima uchun bu holat ikkita X xromosomaga ega ayollarda muammo keltirib chiqarmaydi?
Yuqorida aytilganidek, ayollarning bitta X xromosomasidagi aksariyat genlar inaktivatsiya qilinadi va bu Barr tanachasi deb ataladi. Bu inaktivatsiyalash embrional rivojlanish paytida tasodifan roʻy beradi.
Misol:
X-inaktivatsiyaga misol qilib mushuklarni koʻrsatish mumkin. Agar urgʻochi mushuk qora hamda jigarrang teri rangi boʻyicha geterozigota boʻlsa, bu ikkita X xromosomalar turli xil hujayralarning embrional rivojlanish davrida tasodifan inaktivatsiya qilinadi.
Buning natijasida toshbaqasimon koʻrinishdagi aralash qora va jigarrang teri hosil boʻladi.
Jinsiy xromosomalar aneuploidiyasi
Aneuploidiya yoki xromosoma soni bilan bogʻliq kasalliklar odatda xromosomalarning notoʻgʻri ajralishi tufayli yuzaga keladi. Bu holat hujayra boʻlinishi davomida gomologik xromosomalar yoki qiz xromatidalarning ajray olmasligi natijasida roʻy beradi.
Autosomal aneuploidiyaga ega individlar koʻp hollarda yashab qololmaydi. Lekin X xromosomaning oʻlchami hamda X-inaktivatsiya holati tufayli X xromosoma aneuploidiyasi kamroq zararlidir.
Klaynfelter sindromida erkak bitta yoki bir nechta ortiq X xromosomali XXY genotipga ega boʻladi. (Yoki juda kam hollarda XXXY yoki XXXXY kuzatilishi mumkin!). Kasal erkak bepusht yoki ikkilamchi jinsiy belgilari kamroq rivojlanishi (tana va yuzdagi tuklar kamligi) mumkin.
X-trisomiya sindromiga chalingan ayol XXX genotipga ega boʻladi. Ushbu sindromi mavjud ayollar ayollik jinsiy belgilariga ega va ular koʻpayishi mumkin.
Terner sindromli ayollarda esa bir X xromosomasining bir qismi yoki umuman yoʻq boʻlishi mumkin. Bunday odamlar ayol jinsli boʻladi, lekin boʻyi kichik, bepusht hamda oʻzlashtirish qobiliyati past boʻladi.
Koʻp uchraydigan xatolar va notoʻgʻri tushunchalar
- Baʼzi odamlar X xromosomaga bogʻliq retsessiv belgilar koʻproq ayollarda yuzaga chiqadi deb oʻylashadi. Ammo ayollarda ikkita X xromosoma boʻlgani uchun bitta “yaxshi” gen ikkinchi “yomon” genni yashirishi mumkin. Aksincha, agar erkak onasidan “yomon” gen allelini qabul qilsa, otasidan shu “yomon” allelni berkituvchi “yaxshi” gen allelini oʻzlashtirish imkoniga ega boʻlmaydi.
- Kodominantlik va X-inaktivatsiya bir xil tushuncha emas. Garchi ushbu ikkita holatning organizmga taʼsiri oʻxshash boʻlsa-da, kodominant belgi boʻyicha geterozigota individlarda ikkala allel ham toʻliq hamda alohida holatda namoyon boʻladi.
X-inaktivatsiyada ayolning har bir hujayrasida faqatgina bitta X xromosoma genlari, yaʼni X xromosomadagi genlar juft holatda emas, balki ulardan bittasi namoyon boʻladi. Hamma hujayralarda inaktivatsiya qilingan X xromosoma bir xil boʻlmagani uchun qoʻshni hujayralar turli xil oqsillarga ega boʻlishi mumkin.
Muhokamaga qoʻshilmoqchimisiz?
Hozircha izohlar yoʻq.