If you're seeing this message, it means we're having trouble loading external resources on our website.

Agar veb-filtrlardan foydalanayotgan boʻlsangiz *.kastatic.org va *.kasandbox.org domenlariga ruxsat berilganligini tekshirib koʻring.

Asosiy kontent

Yuqori sinf biologiyasi

Course: Yuqori sinf biologiyasi > Unit 5

Lesson 2: No-Mendel (Mendelga xos boʻlmagan irsiylanish)
Tabiiy fanlar
Yuqori sinf biologiyasi
Klassik genetika
No-Mendel (Mendelga xos boʻlmagan irsiylanish)
© 2023 Khan AcademyFoydalanish shartlariMaxfiylik siyosatiCookie Notice

Poligen irsiylanish va ekologik taʼsirlar

Google sinfxona
Turli genlar tomonidan nazorat qilinadigan va / yoki atrofdan taʼsirlangan xususiyatlar. Penetratsiya va ekspluatatsiya.

Boʻy uzunligi qanday irsiylanadi?

Agar odam genetikasiga qiziqsangiz, Mendel genetikasi baʼzi hollarda sizni chalkashtirishi mumkin. Darslarda koʻpincha oʻqituvchi odamdagi belgilarga bogʻliq genetik masala bergan paytda “bu holat aslida bundan murakkabroq” yoki “boshqacharoq” boʻladi deganini koʻp eshitgan boʻlsangiz kerak. Xoʻsh, bu koʻz va soch rangi, boʻy uzunligi, kasallikka moyillik kabi belgilar bilan aslida qanday holat kuzatiladi?
Misol sifatida, keling, odamning boʻy uzunligini koʻrib chiqamiz. Mendel kashf qilgan birmuncha sodda xususiyatlardan farqli oʻlaroq, odam boʻy uzunligi quyidagicha tavsiflanadi:
  • Doimiy oʻzgaruvchanlik. Mendelning noʻxat oʻsimligida boʻlgani kabi insonlar faqat ikki xil – “kalta” yoki “uzun” boʻyli boʻlavermaydi. Aslida, odamning boʻy uzunligi turlari soni toʻrt, sakkiz yoki oʻn olti xil emas, aksincha, ulardagi boʻy uzunligi oʻzgaruvchan boʻlib, bir-biridan u yoki bu darajada farq qilishi mumkinstart superscript, 1, end superscript.
    Ushbu gistogramma yuqori sinflarda tahsil oluvchi bir guruh oʻgʻil bolalarning boʻy uzunligini tasvirlaydi. Gistogramma koʻrinishi deyarli qoʻngʻiroqsimon egri chiziq shaklida boʻlib, bolalar boʻylarining eng past va eng yuqori koʻrsatkichlari 60 dyuymdan 77 dyuymgacha (152,4 sm va 195,58 sm) boʻlsa, koʻpchiligining boʻy uzunligi 69 dyuym (175,26 sm) atrofida.
    Yuqori maktab oʻgʻil bola oʻquvchilarining boʻy uzunligi. Rasm quyidagi manzildan olingan: “Doimiy oʻzgaruvchanlik: miqdoriy belgilar”, muallif: J. U. Kimball (CC BY 3.0)
  • Murakkab irsiylanish xususiyati. Siz uzun boʻyli ota-onalardan kalta boʻyli farzandlar dunyoga kelishini yoki aksincha, har xil boʻy uzunligiga ega ota-ona oilasida oʻrtacha boʻyli farzandlar uchrashi mumkin yoki mumkin emasligini kuzatgan boʻlsangiz kerak. Shuningdek, aka-uka yoki opa-singillar ham har xil boʻyli boʻlib, bu boʻy uzunliklarini oʻziga xos kategoriyaga solib boʻlmaydi.
Bir yoki ikkita genga mos keluvchi sodda modellar yuqoridagi holatlarni aniq ochib berishi imkonsiz. Unday boʻlsa, boʻy uzunligi qay tarzda irsiylanadi?
Boʻy uzunligi va shunga oʻxshash boshqa xususiyatlar bir yoki ikki gen emas, balki bir nechta (koʻp hollarda yuzlab) genlar taʼsirida yuzaga chiqadi. Bu irsiylanish xususiyati poligen irsiylanish (poli- = koʻp) deb ham ataladi. Masalan, soʻnggi izlanishlar boʻy uzunligi 400 dan ortiq genlar tomonidan idora qilinishini koʻrsatdisquared.
Agar belgining namoyon boʻlishiga juda koʻp genlar taʼsir qilayotgan boʻlsa, har bir genning alohida taʼsirini farqlash yoki gen allellarining Mendel qonunlariga koʻra qanday irsiylanishini belgilash birmuncha qiyinchilik tugʻdiradi. Bunga qoʻshimcha ravishda, boʻy uzunligi faqat genetik omillarga bogʻliq emas, balki tashqi muhit omillari, shu jumladan, bolaning umumiy sogʻligi va oʻsish davomida qabul qiluvchi ozuqaning tarkibi ham bunga oʻz taʼsirini koʻrsatadi.
Ushbu maqolada boʻy uzunligi kabi murakkab belgilarning qay tarzda irsiylanishini koʻrib chiqamiz. Bundan tashqari, ushbu belgilarga taʼsir etuvchi genlar guruhi hamda maʼlum bir genotip (allellar yigʻindisi) taʼsirida yuzaga chiquvchi fenotip (koʻrinarli belgilar)ga genetik tabiat va tashqi muhitning taʼsiri haqida batafsil toʻxtalamiz.

Poligen irsiylanish

Odamdagi boʻy uzunligi, koʻz va soch rangi kabi ayrim belgilar bir-biridan ozgina farq qiluvchi turli xil variantlarda namoyon boʻladi, chunki ushbu belgilar koʻplab genlar taʼsirida nazorat qilinadi. Masalan, koʻz rangini asosan ikkita muhim gen belgilab beradi, lekin qoʻshimcha ravishda 14 ta boshqa gen ham bunga taʼsir koʻrsatadicubed.
Odamlardagi poligen irsiylanuvchi belgilarni amaliy oʻrganish murakkabroq jarayon, chunki bunga taʼsir etuvchi allel juftlar soni oʻn, yuz va hatto undan ortiq variantlarda kelishi mumkin (odam boʻy uzunligi 400 ta allel juft taʼsirida yuzaga chiqadi!). Lekin bugʻdoy donlari misolida genlarning poligen irsiylanishini oʻrganish birmuncha osonroqstart superscript, 1, comma, 4, end superscript.
Bu misolda bugʻdoy donlarida qizgʻish pigment hosil qiluvchi uchta: A, B va C genlarini koʻrib chiqamiz. Ushbu genlarning har biri ikkitadan allelga ega boʻlib, biri pigment hosil qiladi (bosh harflar bilan belgilangan allel), boshqasi esa hosil qilmaydi (kichik harflar bilan belgilangan allel). Bu allellar aralash taʼsirga ega: aa genotip pigment hosil qilmaydi, Aa genotip kam miqdorda pigment hosil qiladi, AA genotip koʻp miqdorda pigment hosil qiladi( Aa dan ikka marta koʻproq). Yuqoridagi holat B va C genlarida ham kuzatiladistart superscript, 1, comma, 4, end superscript.
AaBbCc x AaBbCc organizmlar oʻrtasidagi chatishtirishni tasvirlovchi 64 talik Pennet katakchasi (bunda bosh harflar bir birlik pigment hosil boʻlishini, kichik harflar esa hosil boʻlmasligini koʻrsatadi).
64 ta katakcha orasida:
1 ta katakcha qora fenotipni namoyon qiladi (oltita pigment birligiga ega)
6 ta katakcha toʻq qizil fenotipni namoyon qiladi (beshta pigment birligiga ega)
15 ta katakcha qizil fenotipni namoyon qiladi (toʻrt pigment birligiga ega).
20 ta katakcha och qizil fenotipni namoyon qiladi (uchta pigment birligiga ega)
15 ta katakcha pushti fenotipni namoyon qiladi (ikkita pigment birligiga ega)
6 ta katakcha och pushti fenotipni namoyon qiladi (bitta pigment birligiga ega)
1 ta katakcha oq fenotipni namoyon qiladi (pigment birligiga ega emas)
U. P. Armstrong diagrammasiga oʻxshash diagrammaga asoslanganstart superscript, 5, end superscript.
Hamma genlari boʻyicha geterozigota (AaBbCc) oʻsimliklarni oʻzaro chatishtiraylik. Ota-ona oʻsimliklar genotipida uchta dominant allel boʻlgani uchun ulardagi don rangi och pushti boʻladi. Hosil boʻlgan farzandlar yetti xil genotipga ega boʻlib, don pigmenti yoʻq (aabbcc) oq rangli bugʻdoydan tortib juda koʻp pigmentli (AABBCC) qizil bugʻdoy xillarini oʻz ichiga oladi. Bu natijalar olimlar kuzatgan bugʻdoy turlariga toʻla mos keladistart superscript, 1, comma, 4, end superscript.
Quyidagi namuna uchta gen taʼsirida hosil boʻluvchi, bir-biridan ozgina farq qiladigan (baʼzan bir-biriga juda yaqin) belgilar doirasini koʻrsatadi. Buni tasavvur qilish qiyin emas, lekin genlar soni ortib borishi bilan odam boʻy uzunligida boʻlgani kabi variantlar soni ham ortib boraveradi.

Tashqi muhit omillarining taʼsiri

Tashqi muhit omillari taʼsirida odam fenotiplari, shuningdek, boshqa organizmlar fenotiplari ham bir-biridan farq qiladi. Masalan, odamda semizlikka genetik moyillik boʻlishi mumkin, lekin vazn aslida ovqatlanish va harakatlanish jarayonlariga bogʻliq (odatda bu omillar genlardan koʻra muhimroq ahamiyatga ega). Boshqa holatda esa soch rangi gen taʼsirida namoyon boʻlsa-da, lekin uni boʻyab boshqa rangga oʻzgartirish mumkin.
Tashqi muhitning fenotipga sezilarli taʼsir koʻrsatishini genetik kasallik – fenilketonuriya (FKU) misolida koʻrishimiz mumkin. FKU kasalligi boʻyicha gomozigota genotipli shaxslarda fenilalanin aminokislotasini parchalovchi ferment sinteziga javobgar genlar faoliyati past boʻladi. Shu sababli bunday odamlar ortiqcha fenilalaninni parchalay olmaydi, natijada fenilalanin organizmga toksik taʼsir koʻrsatadistart superscript, 7, end superscript.
Agar FKU oʻz vaqtida davolanmasa, ortiqcha fenilalanin bosh miyaning normal rivojlanishiga taʼsir qilib, aqliy qobiliyatning pasayishi, kayfiyatning oʻzgaruvchanligi va tutqanoq kabilarni keltirib chiqarishi mumkin. Lekin FKU kasalligi fenilalaninning ortiqcha miqdori tufayli kelib chiqqanligi uchun bolaning ovqatidan ushbu aminokislotani olib tashlash orqali uni osongina davolash mumkinstart superscript, 8, end superscript.
Agar ushbu kasallikka ega odamlar bu qoidaga amal qilsa, ularda kasallik belgilari yuzaga chiqmasligi ham mumkin. Aksariyat mamlakatlarda bola tugʻilgan paytda FKU va shu kabi genetik kasalliklar yuqoridagi rasmda koʻrsatilgandek oddiy qon tahlili boʻyicha tekshiriladi.
_Rasm manbasi: “Fenilketonuriya tahlili”, Eric T. Sheler, USAF Photographic Archives (jamiyat mulki)._

Oʻzgaruvchan ekspressivlik, notoʻliq penetranlik

Bitta gen tomonidan boshqariluvchi belgi boʻyicha bir xil genotipli individlar ham fenotip jihatdan oʻzaro farqlanishi mumkin. Masalan, genetik kasallik nuqtayi nazaridan, bir odamda kasallikning bir simptomi uchrab, boshqalarda uchramasligi ham mumkin. Yoki baʼzilarda bu kasallik belgilari ogʻir kechsa, boshqalarda kasallik umuman rivojlanmasligi mumkin.
Oʻzgaruvchan ekspressivlik (namoyon boʻlish)da bir xil genotip turli individlarda turlicha yuzaga chiqadi. Masalan, maʼlum bir genetik kasallik bilan ogʻrigan odamlarning baʼzilarida kasallikning ogʻir shakli, baʼzilarida yengil shakli uchrashi mumkin. Ekspressivlik quyidagi diagrammada birmuncha yaxshiroq tasvirlangan, unda yashil rang fenotip kuchini koʻrsatadi.
Tor ekspressivlik: oltita katakchaning hammasi toʻq yashil rangda.
Oʻzgaruvchan ekspressivlik: oltita katakcha turli yashil rangda.
Yuqoridagi katakchalar biz oʻrganayotgan gen boʻyicha bir xil genotipli individlarni ifodalaydi.
Steven M. Karr tomonidan olingan rasm asosida modellashtirilgan tasvirstart superscript, 10, end superscript.
Notoʻliq penetranlikda fenotip genotipga aloqador holda rivojlanishi yoki rivojlanmasligi ham mumkin. Masalan, bir xil genetik kasallik genotipiga ega odamlarda fenotip turlicha boʻlishi, yaʼni baʼzilarida kasallik rivojlanmasligi mumkin. Penetranlik tushunchasi quyidagi diagrammada tasvirlangan boʻlib, yashil va oq rang mos ravishda penetranlikning mavjud yoki mavjud emasligini ifodalaydi.
Toʻliq penetranlik: oltita katakchaning hammasi toʻq yashil rangda.
Notoʻliq penetranlik: uchta katakcha toʻq yashil va qolgan uchta katakcha oq rangda.
Yuqoridagi katakchalar biz oʻrganayotgan gen boʻyicha bir xil genotipli individlarni ifodalaydi.
Steven M. Karr tomonidan olingan rasm asosida modellashtirilgan tasvirstart superscript, 10, end superscript.
Oʻzgaruvchan ekspressivlikka hamda notoʻliq penetranlikka nima sabab boʻladi? Buning asosiy sabablari boshqa genlar hamda tashqi muhit omillaridir. Masalan, kasallikni rivojlantiruvchi genlarga genomdagi boshqa genlar taʼsir qilishi yoki shaxsning umumiy sogʻligi ham kasallikning namoyon boʻlishiga taʼsir oʻtkazishi mumkinstart superscript, 11, end superscript.

Muhokamaga qoʻshilmoqchimisiz?

Kirish
Hozircha izohlar yoʻq.
Ingliz tilini tushunasizmi? Khan Academyʼning inglizcha saytida boʻlayotgan muhokamalarni koʻrish uchun shu yerga bosing.