Asosiy kontent

Course: Yuqori sinf biologiyasi > Unit 5

Lesson 2: No-Mendel (Mendelga xos boʻlmagan irsiylanish)

Koʻplab allellar, chala dominantlik va kodominantlik

Hayotda genlar (allellar) turli koʻrinishda namoyon boʻladi. Allellar har doim ham bir-biriga nisbatan toʻliq dominant yoki retsessiv boʻlmaydi, balki kodominantlik yoki chala dominantlikni namoyon qilishi mumkin.

Kirish

Gregor Mendel har qanday narsani osonlik bilan tushuntira olishni bilardi. Mendel noʻxat oʻsimligida olib borgan tajribalarida har bir gen ikkita variantda yoki allelda boʻlib, bu allellar oʻzaro aniq dominant-retsessiv bogʻlanishga ega edi (yaʼni dominant gen retsessiv gen ustidan toʻliq ustunlik qilib, buni fenotipda namoyon etishi).

Endi esa bilamizki, hamma allellar ham Mendel tajribalarida boʻlgandek xususiyatlarni namoyon etavermaydi. Masalan, quyidagicha:

Juft allellar biroz boshqacharoq dominant-retsessiv aloqalarga ega boʻlishi mumkin (bunda dominant gen retsessiv gen ustidan toʻliq “ustunlik” qila olmaydi).
Populyatsiyada genning ikkitadan ortiq alleli boʻlishi mumkin.

Yuqoridagi holatlarda ham organizmdagi barcha allellar yigʻindisi boʻlmish genotip tashqi koʻrinishlar yigʻindisi – fenotipni belgilab beradi. Biroq fenotipni namoyon qilishda allellar bir-biriga turli yoʻllar bilan taʼsir etishi mumkin.

Bu holatda shunisi qiziqki, Mendel oʻrgangan noʻxatdagi genlarda bunday kompleks jihatlar kuzatilmadi. Agar bu roʻy berganda, Mendel oʻz tajribalari natijasini tushunmagan va bizga hozirgi maxsus holatlarni tushunimizga yordam berayotgan irsiyatning muhim prinsiplarini aniqlay olmagan boʻlardi.

Chala dominantlik

Mendel olgan natijalar oʻsha paytda mashhur boʻlgan, ular ota-ona belgilari farzandlarda aralashgan holatda namoyon boʻlishi haqidagi fikrga mutlaqo qarshi chiqdi. Lekin baʼzi holatlarda geterozigota organizm fenotipi uning gomozigota ota-onasidagi fenotiplarning oraliq formasi boʻlishi mumkin.

Masalan, namozshomgul, Antirrhinum majus, oʻsimligida gomozigota oq gulli oʻsimlik (

C^{W} C^{W}

) bilan gomozigota qizil gulli oʻsimlik chatishtirilishi natijasida pushti gulli oʻsimliklar (

C^{R} C^{W}

) olinadi. Shu kabi ikkita gomozigota oʻrtasida oraliq geterozigota hosil boʻlishi chala dominantlik deb ataladi.

Biz chala dominantlikni namoyon qiluvchi chatishtirishlar uchun ham Mendelning modelini qoʻllay olamiz. Masalan, olingan pushti gulli oʻsimliklarni oʻz-oʻziga chatishtirish natijasida

1

C^{R} C^{R}

:

2

C^{R} C^{W}

:

1

C^{W} C^{W}

kabi genotipik nisbat hamda

1 : 2 : 1

fenotipik nisbatda qizil:pushti:oq gullar olinadi. Allellar chala dominantlikni namoyon qilsa-da, baribir Mendel qonunlariga koʻra irsiylanadi.

Kodominantlik

Chala dominantlik kabi kodominantlikda ham geterozigota organizmda ikkala allel bir vaqtda namoyon boʻladi.

Biz kodominantlikni odamdagi MN qon guruhlari misolida koʻrishimiz mumkin (ABO qon guruhlariga nisbatan keng tarqalmagan boʻlsa-da, lekin ahamiyat jihatidan muhim). MN qon guruhlari insondagi aniq bir genning allellari orqali ifodalanadi.

L^{M}

alleli qizil qon tanachalari yuzasidagi M marker hosil boʻlishini taʼminlasa,

L^{N}

allel esa biroz boshqacharoq N marker hosil boʻlishiga javobgardir.

Gomozigota (

L^{M} L^{M}

L^{N} L^{N}

) genotipli organizmlardagi qizil qon tanachalari yuzasida mos ravishda faqat M yoki N markerlari boʻladi. Lekin geterozigota (

L^{M} L^{N}

) genotipli organizm hujayralarida bu markerlar teng miqdorda uchraydi.

Chala dominantlikdagi kabi kodominantlik allellarining irsiylanishida ham Mendel qonunlarini qoʻllashimiz mumkin. Masalan,

L^{M} L^{N}

genotipli ota-onadan tugʻilgan farzandlar

1 : 2 : 1

nisbatda

L^{M} L^{M}

L^{M} L^{N}

L^{N} L^{N}

genotipli hamda M, MN va N fenotipli qon guruhlariga ega boʻladi (bu holat oilada yetarlicha farzand tugʻilganda aniq kuzatilishi mumkin).

Koʻp allellik

Mendel ishlariga koʻra, maʼlum bir gen har doim ikkita allelga ega boʻladi. Bugungi kunda esa bu holat har doim ham toʻgʻri chiqavermaydi. Individlarda (va barcha diploid organizmlarda) maʼlum bir gen ikki allelli boʻlsa-da, populyatsiya darajasida koʻp allellik kuzatilishi hamda ular populyatsiyadagi individlar boʻylab farq qilishi mumkin.

Misol sifatida quyonlarda jun rangini ifodalovchi

C

genini olaylik. Bu gen quyidagi toʻrt xil allel shaklida kelishi mumkin:

C

c^{c h}

c^{h}

c

$C C$ ‍ quyon qora yoki malla junli boʻladi
$c^{c h}$ ‍ $c^{c h}$ ‍ genotipli quyon shinshilla rangli (och kulrang) junga ega.
$c^{h} c^{h}$ ‍ genotipli quyon esa Himolay nasliga oʻxshash junli boʻlib, tanasi oq, yuzi, quloqlari, oyoq va dumlari esa qora boʻladi
$c c$ ‍ genotipli quyon esa albinos boʻlib, oq rangli junga ega.

Koʻp allellik bir nechta dominantlik holatini namoyon qiladi. Bu holatda qora

C

alleli boshqa hamma allellar ustidan toʻliq; shinshilla

c^{c h}

alleli esa Himolay

c^{h}

va albinos

c

allellari ustidan chala; Himolay

c^{h}

alleli esa albinos

c

alleli ustidan toʻliq dominantdir.

Quyon chatishtiruvchilar yuqoridagi holatlarni har xil genotipli quyonlarni oʻzaro chatishtirish hamda tugʻilgan quyonchalar fenotipini kuzatish yordamida aniqlaganlar.

Quyonlardagi

C

geni teridagi melanin pigmenti sinteziga javobgar fermentni kodlaydi

^{1, 2}

$C$ ‍ alleli koʻp funksiyali ferment sinteziga javobgar va bu ferment faoliyati natijasida juda koʻp miqdorda pigment hosil qilib, jun qora boʻlishiga olib keladi.
$c^{c h}$ ‍ alleli pigment hosil boʻlishida birmuncha unumsiz ferment sinteziga javobgar, buning natijada oqish kulrang jun hosil boʻladi.
$c^{h}$ ‍ alleli natijasida esa nuqsonli ferment sintez qilinadi va bu ferment harorat oʻzgarishiga juda ham taʼsirchan boʻladi: quyi haroratlarda uning faoliyati normal boʻlib, yuqori haroratlarda uning ishi butunlay susayadi. Quyonning oyoqlari, quloqlarida harorat nisbatan pastroq boʻlib, ferment faoliyati natijasida bu joylarda pigment hosil boʻladi. Uning qolgan qismlarida harorat nisbatan yuqori boʻlgani sababli bu sohalarda ferment faoliyat koʻrsatmaydi va pigment hosil boʻlmaydi.
$c$ ‍ alleli esa butunlay vazifasini yoʻqotgan ferment ishlab chiqaradi va bu quyonning albinos boʻlishiga olib keladi (junida hech qanday pigment ishlab chiqarilmaydi).

Quyon sevuvchilarga eslatma: quyon junining rangi faqatgina

C

geni emas, balki bir nechta genlar tomonidan boshqariladi. Bu

C

gen uchun berilgan bir nechta allellar boshqa genlarga ishora qiladi, faqatgina bitta

C C

genotip qora junni ifodalaydi.

Mavzuga oid manbalar:

This article is a modified derivative of “Characteristics and traits”,” by OpenStax College, Biology (CC BY 3.0). Download the original article for free at http://cnx.org/contents/185cbf87-c72e-48f5-b51e-f14f21b5eabd@9.85.

Ushbu maqola CC BY-NC-SA 4.0 litsenziyasiga ega.

Mavzuda keltirilgan iqtiboslar:

Coat color in the Himalayan rabbit. (n.d.). In Cengage learning. Retrieved from http://www.cengage.com/biology/discipline_content/animations/himalayan_rabbit_m.html.
Hinkle, Amy. (n.d.). Rabbit coat color biochemistry. In Amy's rabbit ranch. Retrieved from http://www.amysrabbitranch.com/Color%26Genetics/Biochemistry-CoatColor.pdf.

Qoʻshimcha maʼlumotlar:

Blumberg, R. B. (1997). Mendel's paper in English. In MendelWeb. Retrieved from http://www.mendelweb.org/Mendel.plain.html.

Coat color photo matrix. (2013, September 29).In Green barn farm. Retrieved from http://www.gbfarm.org/rabbit/holland-colors-matrix.shtml.

Color genetics: The C series. (n.d.) In The nature trail. Retrieved from http://www.thenaturetrail.com/rabbit-genetics/color-c-series-chinchilla-sable-himalayan-rew/.

Cystic fibrosis transmembrane conductance regulator. (2015, November 12). Retrieved November 22, 2015 from Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Cystic_fibrosis_transmembrane_conductance_regulator.

Dominance (genetics). (2015, November 3). Retrieved November 21, 2015 from Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Dominance_%28genetics%29.

Fox, Richard R. (1974). Taxonomy and genetics. In S. H. Weisbroth, R. E. Flatt, and A. L. Kraus (Eds.), The biology of the laboratory rabbit (6-22). New York, NY: Academic Press.

Orfano, Finn. (2010, December 15). Codominance in genetics: An overview. In Bright hub. Retrieved from http://www.brighthub.com/science/genetics/articles/99400.aspx.

Purves, W. K., Sadava, D., Orians, G. H., and Heller, H. C. (2003). Alleles and their interactions. In Life: The science of biology (7th ed., pp. 197-199). Sunderland, MA: Sinauer Associates.

Rabbit color genotypes chart. (n.d.). In The nature trail. http://www.thenaturetrail.com/rabbit-genetics/rabbit-color-genotypes-chart/.

Raven, P. H., Johnson, G. B., Mason, K. A., Losos, J. B., and Singer, S. R. (2014). Patterns of inheritance. In Biology (10th ed., AP ed., pp. 221-238). New York, NY: McGraw-Hill.

Reece, J. B., Urry, L. A., Cain, M. L., Wasserman, S. A., Minorsky, P. V., and Jackson, R. B. (2011). Mendel and the gene idea. In Campbell Biology (10th ed., pp. 267-291). San Francisco, CA: Pearson.

Sweat test. (2015, Septebmer 24). Retrieved November 22, 2015 from Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Sweat_test.

Muhokamaga qoʻshilmoqchimisiz?

Kirish

Saralash:

Hozircha izohlar yoʻq.

Ingliz tilini tushunasizmi? Khan Academyʼning inglizcha saytida boʻlayotgan muhokamalarni koʻrish uchun shu yerga bosing.