Asosiy kontent

Yuqori sinf biologiyasi

Course: Yuqori sinf biologiyasi > Unit 5

Lesson 2: No-Mendel (Mendelga xos boʻlmagan irsiylanish)

No-Mendel irsiylanish haqida takrorlash

Asosiy atamalar

Atama	Maʼnosi
Chala dominantlik	Bir allelning ikkinchi allel ustidan toʻliq ustunlik qilmasligi
Kodominantlik	Geterozigota organizmda ikkita allelning teng namoyon boʻlishi
Koʻp allellik	Bitta genning ikkitadan ortiq allelga ega boʻlishi
Pleyotropiya	Bitta gen bir nechta belgiga taʼsir qilishi
Letal allellar	Organizm oʻlimiga olib keluvchi allellar
Poligen irsiylanish	Bitta belgining bir nechta gen tomonidan ifodalanishi

Bitta genga oid chetlanishlar

Bitta genga oid Mendel qonunlaridagi bir nechta chetlanishlar.

Chala dominantlik. Ikki xil allelning birga kelishi bir belgini toʻliq yuzaga chiqarish oʻrniga oraliq fenotipni namoyon qilishi mumkin.
$C^{W} C^{W}$ ‍ (qizil) va $C^{R} C^{R}$ ‍ (oq) genotipli namozshomgul oʻsimliklarining chatishtirilishini koʻrsatuvchi diagramma. F1 oʻsimliklarining hammasi pushti boʻlib, $C^{R} C^{W}$ ‍ genotipga ega.

Bunga misol qilib namozshomgul oʻsimligini olishimiz mumkin. Gomozigota oq gulli (

C^{W} C^{W}

) oʻsimlik bilan gomozigota qizil gulli (

C^{R} C^{R}

) oʻsimlikni chatishtirish natijasida pushti gulli (

C^{R} C^{W}

) oʻsimliklar olinadi.

Kodominantlik. Fenotipni namoyon qilishda bitta allel oʻrniga ikkita allelning barobar yuzaga chiqishi.

Baʼzi joʻja turlarida patning qora rangi bilan oq rangi oʻzaro kodominantlik qiladi. Qora hamda oq joʻja oʻrtasidagi chatishish natijasida oq hamda qora aralash patli joʻjalar paydo boʻladi.

Koʻp allellik. Mendel noʻxat oʻsimligida genlarning ikkita allelini oʻrgangan boʻlsa-da, koʻp hollarda organizmlarda bir gen ikkitadan ortiq allelga ega boʻlishi mumkin.
Quyonlarda C genining har xil allellari
$C C$ ‍ quyon qora junli boʻladi
$c^{c h}$ ‍ $c^{c h}$ ‍ genotipli quyon shinshilla rangli (och kulrang) junga ega.
$c^{h} c^{h}$ ‍ genotipli quyon esa Himolay nasliga oʻxshash junli boʻlib, tanasi oq, oyoq va dumlari qora boʻladi
$c c$ ‍ genotipli quyon esa albinos boʻlib, oq rangli junga ega.
Rasm quyidagi manzildan olingan: OpenStax, CC BY 3.0

Bunga misol qilib quyonlardagi teri rangini (

C

geni) olish mumkin. Bunda toʻrt xil:

C

c^{c h}

c^{h}

c

allellar uchraydi.

Pleyotropiya. Bir gen bitta emas, balki bir nechta belgiga taʼsir etishi mumkin.
Pleyotropiyani tasvirlovchi soddalashtirilgan sxema.
Pleyotropiyada bir gen bir qancha belgilarga taʼsir qiladi (1-, 2- va 3-belgi).
Sarlavha: bir gen bir nechta belgiga taʼsir koʻrsatadi.
Ingrid Loboning oʻxshash diagrammasiga asoslangan $^{1}$ ‍.

Bunga misol qilib Marfan sindromini olishimiz mumkin. Bu kasallikning bir nechta (boʻyning uzunligi, qoʻl hamda oyoq barmoqlarining uzunligi, koʻz dislokatsiyasi va yurak nuqsonlari kabi) simptomlari uchraydi. Bu belgilar oʻzaro bogʻliq boʻlmasa-da, hammasining asosi bitta gen mutatsiyasiga borib taqaladi.

Letal allellar Baʼzi allellar gomozigota yoki geterozigota holatda organizm yashovchanligini kamaytirishi mumkin.
Ikkita sariq sichqon ( $A^{Y} A$ ‍ genotipli) oʻzaro chatishtirildi. Chatishtirish tasvirlangan Pennet katakchasi:
$A^{Y}$ ‍ $A$ ‍
$A^{Y}$ ‍ $A^{Y}$ ‍ $A^{Y}$ ‍ (embrionlik davrida nobud boʻladi) $A^{Y}$ ‍ $A$ ‍ (sariq)
$A$ ‍ $A^{Y}$ ‍ $A$ ‍ (sariq) $A$ ‍ $A$ ‍ (jigarrang)
Fenotipik nisbat (sariq: jigarrang) yashab qolgan sichqonlar orasida 2:1 kabi boʻladi.

		$A^{Y}$ ‍	$A$ ‍
$A^{Y}$ ‍		$A^{Y}$ ‍ $A^{Y}$ ‍ (embrionlik davrida nobud boʻladi)	$A^{Y}$ ‍ $A$ ‍ (sariq)
$A$ ‍		$A^{Y}$ ‍ $A$ ‍ (sariq)	$A$ ‍ $A$ ‍ (jigarrang)

Organizm yashovchanligiga taʼsir etuvchi letal allellarning klassik misoli sichqonlarda spontan ravishda hosil boʻluvchi terining sariq rangi mutatsiyasidir. Gomozigota genotipli (

A^{Y} A^{Y}

) sichqonlar odatda embrional rivojlanishning dastlabki bosqichlarida nobud boʻladi. Garchi bu holatda letal allel dominant boʻlsa-da, aslida letal allellar dominant ham, retsessiv ham boʻlishi va gomozigota yoki geterozigota koʻrinishda yuzaga chiqishi mumkin.

Poligen irsiylanish hamda tashqi muhit taʼsiri

Aksariyat boʻy uzunligi, teri hamda koʻz rangi va har xil kasalliklarga moyillik kabi belgilar turli xil omillar taʼsiri ostida boʻladi. Bu omillar genetik yoki tashqi muhit omillari yoki ikkalasi birgalikda boʻlishi mumkin.

Poligen irsiylanish. Ayrim belgilar poligen, yaʼni bir nechta gen taʼsirida ifodalanish xususiyatiga ega. Poligen irsiylanishda belgilar aniq bir turda boʻlmaydi, balki fenotipik xilmaxillikni hosil qiladi.
Odamdagi turli xil teri ranglari pigmentatsiyasi spektrini koʻrsatuvchi diagramma
Odam terisining ranglari jadvali. Rasm quyidagi manzildan olingan: Wikimedia, CC BY-SA 4.0

Bunga bir nechta genlar tomonidan boshqariluvchi odam terisi rangini misol qilib keltirishimiz mumkin.

Tashqi muhit taʼsiri. Hozirgi kundagi koʻp belgilar faqatgina genotip emas, balki tashqi muhit omillari taʼsirida ham shakllanadi. Oʻz navbatida tashqi muhit omillari genotip fenotipni qanday koʻrinishda ifodalashiga ham hissa qoʻshadi.
Koʻk hamda pushti gortenziya gullari
Tuproqning pH koʻrsatkichi taʼsirida oʻzgargan gortenziyaning koʻk hamda pushti gullari. Rasm krediti: Lynn Greyling, Public domain

Bunga gortenziya oʻsimligini misol qilishimiz mumkin. Genotipi bir xil oʻsimlik gullari tuproq pH koʻrsatkichiga qarab koʻk rangdan pushti ranggacha boʻlishi mumkin.

Koʻp uchraydigan xatolar va notoʻgʻri tushunchalar

Baʼzilar pleyotropiya hamda poligen irsiylanishni chalkashtiradi. Bu ikkala holat oʻrtasidagi farq shundaki, pleyotropiyada bitta gen bir nechta belgiga taʼsir koʻrsatsa (masalan, Marfan sindromi), poligen irsiylanishda bitta belgi bir nechta gen taʼsirida rivojlanadi (odamdagi teri rangi).
Kodominantlik va chala dominantlik farqli tushunchalardir. Kodominantlikda bitta allel ikkinchisi ustidan dominantlik qilmaydi, shunga koʻra geterozigota genotipda ikkalasi teng ravishda namoyon boʻladi. Chala dominantlikda esa oraliq xarakterli belgi hosil boʻladi (oq hamda qizil guldan pushti oʻsimlik hosil boʻlishi).

Muhokamaga qoʻshilmoqchimisiz?

Kirish

Saralash:

Hozircha izohlar yoʻq.

Ingliz tilini tushunasizmi? Khan Academyʼning inglizcha saytida boʻlayotgan muhokamalarni koʻrish uchun shu yerga bosing.