Asosiy kontent

Yuqori sinf biologiyasi

Course: Yuqori sinf biologiyasi > Unit 5

Lesson 1: Irsiyatga kirish

Irsiyatga kirish haqida takrorlash

Asosiy atamalar

Atama	Maʼnosi
Genetika	Irsiyatni oʻrganuvchi fan
Belgi	Individning oʻziga xos xususiyati
Gen	Ota-onadan avlodlarga oʻtuvchi irsiyat birligi
Allel	Genning turli xil formalaridan biri
Genotip	Organizm genlari yigʻindisi (masalan: TT)
Fenotip	Organizmning koʻrinadigan belgilari (masalan: uzun boʻy)
Dominant allel	Fenotipda boshqa alleldan ustunlik qiluvchi allel
Retsessiv allel	Dominant allel yoʻqligidagina namoyon boʻladigan allel
Gomozigota	Genning ikkita bir xil alleliga ega organizm
Geterozigota	Genning ikkita har xil alleliga ega organizm
Pennet katakchasi	Genetik chatishtirishning genotipik hamda fenotipik nisbatlarini koʻrsatuvchi diagramma

Mendel genetikasi (irsiyati)

Gregor Mendelning noʻxat oʻsimliklarini oʻrganish orqali aniqlagan irsiyat tamoyillari hozirgi zamon genetikasining asosini tashkil qiladi.

Mendelning taklifiga koʻra, belgilar “irsiylanuvchi faktorlar”, yaʼni genlar tomonidan ifodalanadi. Genlar tuli xil koʻrinish, allellarda kelib, ulardagi dominant allel retsessivi ustidan ustunlik qiladi. Retsessiv allel faqat dominant allel boʻlmaganda namoyon boʻlishi mumkin.

Jinsiy koʻpayuvchi organizmlar har bir gen boʻyicha ikkita allelga ega (biri onadan, ikkinchisi otadan oʻtadi). Bu allel juftliklari genotipni hosil qiladi va u fenotipni belgilab beradi.

Mendel qonunlari

Organizm gametalar hosil qilish jarayonida har bir gameta gen nusxasi (allellar)dan biriga tasodifiy ravishda ega boʻladi. Bu belgilarning ajralish qonuni hisoblanadi.

Mendelning ikkinchi belgilarning mustaqil taqsimlanish qonuniga koʻra, bir gen ikkinchisidan mustaqil holda irsiylanadi.

Pennet katakchasi va ehtimollik

Pennet katakchasi chatishtirish natijasida olinadigan avlodning genotipi hamda fenotipini oldindan aniqlashda foydalaniladi. Quyidagi rasmda bitta gen boʻyicha monoduragay chatishtirish tasvirlangan.

Monoduragay Pennet katakchasi. Rasm quyidagi manzildan olingan: OpenStax, CC BY 4.0

Tahliliy chatishtirish dominant belgiga ega organizm genotipi gomozigota yoki geterozigota ekanini aniqlashda qoʻllanadi.

Pennet katakchasidan monoduragay chatishtirishdagi kabi asosiy qoidalarga rioya qilgan holda diduragay chatishtirishda ham foydalanish mumkin. Bunda koʻproq gameta hosil boʻladi, shunga yarasha katakchalar soni ham koʻproq boʻladi.

Don rangi hamda shaklini ifodalovchi genlarning mustaqil irsiylanishi gipotezasini tasvirlovchi rasm.

Diagrammadagi sariq Y va silliq R allellar hamda yashil r va burushgan y allellar birikkan holda irsiylanmaydi. Aksincha, bu ikki gen allellari mustaqil holda irsiylanadi.

P avlod: sariq, silliq donli oʻsimlik (YYRR) yashil, burushgan donli oʻsimlik bilan chatishtiriladi. Har bir ota-ona faqat bir turdagi gameta YR yoki yr ni hosil qiladi.

F1 avlod: F1 dagi YyRr genotipli diduragay oʻsimliklarning donlari sariq va silliq boʻladi. F1 dagi oʻsimliklar 4 xil turdagi gameta hosil qiladi: YR, Yr, yR, yr. Ushbu gametalarni 4X4 oʻlchamli Pennet katakchasining yuqorisidan yonga qarab joylashtirib, urugʻlanish hodisalarini jadvalda ifodalab chiqamiz. Bundan F2 avlod oʻsimliklarining genotiplari ehtimolligini aniqlashimiz mumkin boʻladi.

F2 avlod: Pennet katakchasini toʻldirish orqali 4 xil fenotipik sinflar ehtimolligini hosil qilishimiz mumkin: sariq/silliq, sariq/burushgan, yashil/silliq va yashil/burushgan hamda ular 9:3:3:1 nisbatda boʻladi. Ushbu ehtimollik modeli don rangi va shakliga javobgar genlar mustaqil holda irsiylanishini koʻrsatadi.

Pennet katakchasi:

	YR	Yr	yR	yr
YR	YYRR	YYRr	YyRR	YyRr
Yr	YYRr	YYrr	YyRr	Yyrr
yR	YyRR	YyRr	yyRR	yyRr
yr	YyRr	Yyrr	yyRr	yyrr

Oddiy shrift – sariq, silliq fenotip; Kursiv shrift – sariq, burushgan fenotip; Qalin shrift – yashil, silliq fenotip; Qalin, kursiv shrift – yashil, burushgan fenotip.

Diduragay chatishtirish. Rasm krediti: “OpenStax,” CC BY 4.0.

Genetikada ehtimolliklar

Pennet katakchasiga oid ikkita qoida bu ehtimolliklarni koʻpaytirish hamda qoʻshish qoidalaridir.

Ehtimolliklarni koʻpaytirish qoidasiga koʻra bir-biridan mustaqil ikki va undan ortiq hodisalar sodir boʻlishi ehtimoli har birining ehtimolliklari koʻpaytmasiga teng.

Pennet katakchasi ehtimolliklarning koʻpaytirish qoidasini qanday namoyon etishi koʻrsatilgan rasm.

Pennet katakchasi:

		A	a
A		AA	Aa
a		Aa	aa

Pennet katakchasining oʻng ustuniga mos keluvchi ota organizmidan a gametani olish ehtimoli 1/2 ga teng. Shunga oʻxshab, Pennet katakchasining quyi qatorida joylashgan ona organizmdan a gameta olish ehtimoli ham 1/2. Ushbu ustun va qatorning kesishmasi, yaʼni jadvalning oʻng quyi katagi ota hamda onadan a gametani olishning umumiy ehtimolligini namoyon etadi (bu holatda Pennet katakchasidagi toʻrtta katakdan biri yoki 1/4 ehtimollik).

Koʻpaytirish qoidasining Pennet katakchasi orqali ifodalanishi.

Baʼzi genetik masalalarda bizdan bir nechta hodisadan bittasining sodir boʻlish ehtimoli soʻraladi. Bu holatda boshqa ehtimollik qonuni – qoʻshish qoidasidan foydalanishimizga toʻgʻri keladi. Bu qoidaga koʻra, bir nechta oʻzaro bogʻliq hodisalarning sodir boʻlish ehtimoli ularning ehtimolliklari yigʻindisiga teng.

Pennet katakchasi ehtimolliklarning qoʻshish qoidasini qanday namoyon etishi koʻrsatilgan rasm.

Pennet katakchasi:

		A	a
A		AA	Aa
a		Aa	aa

Qalin yozuvlar joylashtirilgan kataklar dominant fenotiplarni ifodalaydi (AA yoki Aa genotip). Ulardan birida A sperma A tuxum bilan qoʻshiladi. Ikkinchisida A sperma a tuxum bilan va oxirgisida A tuxum a sperma bilan qoʻshiladi. Har bir hodisaning uchrash ehtimoli 1/4 ga teng. Uchalasidan birining sodir boʻlish ehtimoli esa 1/4+1/4 + 1/4=3/4 ga teng boʻladi.

Qoʻshish qoidasining Pennet katakchasi orqali ifodalanishi.

Koʻp uchraydigan xatolar va notoʻgʻri tushunchalar

Dominant belgilar har doim ham eng koʻp tarqalgan boʻlmaydi. Baʼzi odamlar fikricha, populyatsiyada dominant belgilar koʻproq uchraydi. Lekin “dominant” atamasi bir allel ikkinchisidan ustun boʻlganida qoʻllanadi. Masalan, Hantington xoreyasi kasalligini olaylik. Bu kasallik dominat boʻlsa ham, AQSHda bu kasallikka ega odamlar 30000 ga yaqinni tashkil etadistart superscript, 1, end superscript.
Belgilar har doim ham bitta gen tomonidan ifodalanavermaydi. Masalan, odam koʻzini ifodalovchi genlar kamida 3 ta. Bundan tashqari, genlar ikkitadan ortiq allelga ega boʻlishi ham mumkin. Masalan, mushuk terisi rangi 3 ta allel orqali ifodalanadi.

Saralash:

Muhokamaga qoʻshilmoqchimisiz?

Kirish

Hozircha izohlar yoʻq.

Ingliz tilini tushunasizmi? Khan Academyʼning inglizcha saytida boʻlayotgan muhokamalarni koʻrish uchun shu yerga bosing.