Asosiy kontent

Kimyo

Course: Kimyo > Unit 5

Lesson 5: Kimyoviy reaksiya turlari

Toʻliq va yarim ion tenglamalari

Toʻliq va yarim ion tenglamalarini yozishda molekulyar tenglamadan qanday foydalaniladi

Kirish

Tirishqoq kimyogar talaba sifatida suvda sodir boʻladigan minglab reaksiyalarni koʻrasiz yoki ularni allaqachon koʻrganingiz uchun shu yerdasiz! Reaksiyada ionlar ishtirok etganida kimyoviy tenglama turli shakllarda yozilishi mumkin. Reaksiyaning qaysi qismi sizni qiziqtirishiga qarab molekulyar, toʻliq ionli yoki qisqa ionli tenglama yozishingiz mumkin.

[Men bundan qachon foydalanaman?]

Molekulyar, toʻliq va qisqa ion tenglamalar

Molekulyar tenglama baʼzan stexiometrik (tenglashtirilgan) tenglama deb ataladi. Molekulyar tenglamada barcha ion birikmalar va kislotalar molekulyar formulasidan foydalanib ifodalanadi. Har bir moddaning agregat holati formuladan soʻng qavslarda keltiriladi.

[Yaʼni?]

NaCl

{AgNO}_{3}

eritmalari qoʻshilganida sodir boʻladigan reaksiyani koʻrib chiqamiz. Reagentlarni reaksiya oʻqining chap tomoniga yozamiz:

NaCl (s . e .)

{AgNO}_{3} (s . e .)

. Reaksiyada

{NaNO}_{3} (s . e .)

AgCl (q)

hosil boʻladi. Usubu maʼlumotlar yordamida reaksiyaning molekulyar tenglamasini yozishimiz va reaksiyani tenglashtirishimiz mumkin!

[Bu qanday turdagi reaksiya?]

NaCl (s . e .) + {AgNO}_{3} (s . e .) \to {NaNO}_{3} (s . e .) + AgCl (q)

Agar reaksiya ketadigan stakanimizni kattalashtirib tasavvur qilsak, unda

NaCl

{AgNO}_{3}

yoki

{NaNO}_{3}

molekulalarini topa olmaymiz. Chunki

NaCl

{AgNO}_{3}

{NaNO}_{3}

suvda eriydigan ion birikmalar hisoblanadi, ular suvda oʻzlarini tashkil qilgan ionlarga dissotsiyatsiyalanadi. Masalan, barcha

NaCl

molekulalari bittadan

{Na}^{+}

{Cl}^{-}

ionlariga dissotsiyatsiyalanadi; bu ionlar ularni oʻrab turgan suv molekulalari bilan ion-dipol taʼsir natijasida neytrallanadi.

[Men tushunmadim!]

1-rasm. Natriy xlorid kristalli hamda suvda dissotsilanishidan hosil boʻlgan natriy va xlor ionlari. Har bir ion qutbli suv molekulalari bilan oʻralgan. Rasm manbasi: "Tuzlar", OpenStax Anatomy and Physiology, CC-BY-NC-SA 4.0.

Toʻliq ionli tenglama (baʼzan ionli tenglama deyiladi) ni yozish uchun eruvchan birikmalarning dissotsilanishidan hosil boʻlgan ionlarni yozib chiqamiz.

{Na}^{+} (s . e .) + {Cl}^{-} (s . e .) + {Ag}^{+} (s . e .) + {NO}_{3}^{-} (s . e .) \to {Na}^{+} (s . e .) + {NO}_{3}^{-} (s . e .) + AgCl (q)

Eʼtibor bergan boʻlsangiz, suvda eruvchan boʻlmagani uchun reaksiyamiz mahsuloti –

AgCl (q)

ni ionlarga ajaratmasdan yozdik. Toʻliq ion tenglamalarda suvda eruvchan tuzlar (ion birikmalar), kuchli kislotalar va kuchli asoslar ionlarga dissotsilangan koʻrinishda yozilishi kerak. Erimaydigan tuzlar, kuchsiz kislotalar neytral molekulyar formuladan foydalanib yoziladi, chunki ular suvda juda kam dissotsilanadi.

Agar toʻliq ion tenglamaga eʼtibor bilan qarasak,

{Na}^{+} (s . e .)

{NO}_{3}^{-} (s . e .)

ionlari reaksiyaning ikkala tomonida ham borligini koʻramiz. Reaksiyada

{Na}^{+}

{NO}_{3}^{-}

kabi oʻzgarmagan ionlar tomoshabin ionlar deb ataladi. Toʻliq ion tenglamamizdan tomoshabin ionlarni xuddi matematik tenglamadagi bir xil hadlarni qisqartirgandek olib tashlashimiz mumkin:

{Na}^{+} (s . e .) + {Cl}^{-} (s . e .) + {Ag}^{+} (s . e .) + {NO}_{3}^{-} (s . e .) \to {Na}^{+} (s . e .) + {NO}_{3}^{-} (s . e .) + AgCl (q)

Bu qisqa ion tenglamada faqatgina kimyoviy reaksiyada ishtirok etuvchi ionlarni qoldirish imkonini beradi.

{Cl}^{-} (s . e .) + {Ag}^{+} (s . e .) \to AgCl (q)

Qisqa ion tenglama

{Cl}^{-}

{Ag}^{+}

ionlari qanday yoʻl bilan hosil boʻlishidan qatʼi nazar, qattiq holatdagi kumush xloridni hosil qilishi mumkinligini koʻrsatmoqda. Shu bilan birga toʻliq ion tenglama reaksiya davomida eritmamizda boʻladigan barcha ionlarni, molekulyar tenglama esa

{Cl}^{-}

{Ag}^{+}

ionlarining manbai sifatida foydalanilgan birikmalarimizni koʻrsatadi.

Masalani yechish boʻyicha maslahat: qoidaga koʻra qisqa ion tenglama mumkin boʻlgan eng kichik butun sonlar bilan stexiometrik koeffitsiyentlarda yoziladi. Bu baʼzan qisqa ion tenglamaning yakuniy koʻrinishiga ega boʻlish uchun barcha stexiometrik koeffitsiyentlarni umumiy boʻluvchiga boʻlishga toʻgʻri kelishi mumkinligini anglatadi.

Xulosa

*Qisqa ion tenglama faqat reaksiyada ishtirok etuvchi kimyoviy zarralarni, toʻliq ion tenglama esa tomoshabin ionlarni ham koʻrsatadi. Qisqa ion tenglamani quyidagi bosqichlardan foydalanib topishimiz mumkin:

Har bir moddaning agregat holatini koʻrsatgan holda tenglashtirilgan molekulyar tenglamani yozing.
Qanday birikmalar ionlarga dissotsiyatsiyalanishini koʻrsatuvchi toʻliq ion tenglamasini yozishda eruvchanlik, kuchli kislotalar va kuchli asoslar haqidagi bilimlaringizdan foydalaning.
[Men hali kuchli kislota va asoslar haqida bilmayman!]
Qisqa ion tenglamasi yozish uchun tenglamaning ikkala tomonida ham bor boʻlgan tomoshabin ionlarni oʻchirib tashlang.
[Ishingizni tekshirib koʻrishni istaysizmi?]

[Qoʻshimcha maʼlumotlar va manbalar]