Asosiy kontent
Biologiya
Course: Biologiya > Unit 15
Lesson 3: TranslyatsiyaTranslyatsiya haqida umumiy tushuncha
iRNK tarkibidagi nukleotid ketma-ketligi peptid (oqsil) tarkibidagi aminokislotalar ketma-ketligiga qanday translyatsiya qilinishi.
Kirish
Qoʻllaringizga bir razm soling. Suyak, teri va muskullarning hammasi hujayralardan tashkil topgan. Bu hujayralarning har biri millionlab oqsillarni oʻzida tutadi
Bu oqsillar hujayrada qanday hosil boʻladi? Dastlab oqsil sintezi haqidagi maʼlumot hujayra DNKsiga gen shaklida yoziladi. Agar bu maʼlumot siz uchun yangilik boʻlsa, oqsillar tuzilishi bilan tanishishdan oldin DNKdan RNKga va RNKdan oqsilga (markaziy dogma) boʻlimini koʻrib chiqing.
Gen orqali oqsil sintez qilish ikki bosqichda kechadi:
- Birinchi bosqich: transkripsiya! Bu bosqichda DNKdagi nukleotid ketma-ketliklar RNK shaklida qayta yoziladi. Eukariotlarda RNK odatda qayta ishlov (protsessing)dan oʻtadi (ortiqcha qismlari olib tashlanadi) va yakuniy mahsulot sifatida iRNK sintezlanadi.
- Ikkinchi bosqich: translyatsiya! Bu bosqichda oqsil (oqsil boʻlagi/subbirligi) sintez qilish uchun maxsus aminokislotalar ketma-ketligiga ega boʻlgan iRNKning “kodi ochiladi”.
Ushbu maqolada biz translyatsiya va bu jarayonda ishtirok etadigan molekulalar haqida toʻliqroq maʼlumotga ega boʻlamiz.
Genetik kod
Translyatsiya davomida hujayra iRNKdagi maʼlumotni “oʻqiydi” va uni oqsil sintezi uchun ishlatadi. Aslini olganda, iRNK har doim ham butun oqsilni kodlay olmaydi va sintez toʻgʻrisida koʻrsatmalar bermaydi. Lekin biz ishonch bilan ayta olamizki, u har doim polipeptid yoki aminokislotalar zanjirini kodlaydi.
iRNKda polipeptidni yaratish boʻyicha koʻrsatmalar uchta nukleotiddan iborat guruhlarda oʻqiladigan RNK nukleotidlari (A, U, S va G)da jamlangan. Ushbu uchta nukleotiddan iborat guruh kodon deb ataladi.
Aminokislotalarni kodlash uchun
Aminokislotalarni kodlamaydigan yana uchta kodon mavjud. Bular stop kodonlar deyiladi: UAA, UAG va UGA. Ular polipeptid sintezi tugagani haqida hujayraga xabar beradi. Ushbu kodon-aminokislotalar aloqalari toʻplami birgalikda genetik kod deb nomlanadi, chunki u hujayralarga iRNKni aminokislotalar zanjiriga “dekodlash” (kodni ochish) imkonini beradi.
Translyatsiya haqida umumiy tushuncha
Polipeptid hosil qilish uchun iRNK qanday “oʻqiladi”? Translyatsiyada asosiy vazifani ikki xil molekula bajaradi: tRNK va ribosoma.
Transport RNK (tRNK)
Transport RNK yoki tRNK bu iRNK kodonlarini aminokislotalar bilan bogʻlaydigan “koʻprik” molekula hisoblanadi.
Har bir tRNKning bir uchida maʼlum bir iRNK kodonlari bilan bogʻlanishi mumkin boʻlgan antikodon deb nomlangan uchta nukleotidlar ketma-ketligi bor. tRNKning boshqa uchida kodonlar tomonidan belgilangan aminokislotalar mavjud.
Turli xil tRNKlar mavjud. Har bir turi bitta yoki bir nechta kodonni oʻqiydi va kerakli kodonga mos keladigan aminokislotalarni tashiydi.
Ribosomalar
Ribosomalar bu polipeptid (oqsil)lar sintezi kechadigan hujayra tuzilmasi hisoblanadi. Ular oqsil va RNK (ribosomal RNK yoki rRNK)dan iborat. Har bir ribosomada ikkita, yaʼni katta va kichik subbirliklar mavjud boʻlib, ular iRNK atrofida toʻplanadi (xuddi gamburgerning ikkita yarim boʻlakli noni singari).
Ribosoma qulay nuqtalar toʻplamini taqdim etadi, bu yerda tRNK andoza iRNA asosida oʻzining mos kodlarini topishi va aminokislotalarni yetkazib berishi mumkin. Ushbu nuqtalar A, P va E saytlar deb nomlanadi. Bundan tashqari, ribosoma zanjir hosil qilish uchun aminokislotalarni bir-biriga bogʻlovchi kimyoviy reaksiyani katalizlash vazifasini bajaradi.
Ribosoma va tRNK strukturasi va funksiyasi toʻgʻrisida koʻproq maʼlumotga ega boʻlishni istasangiz, tRNK va ribosomalar maqolasini koʻrib chiqing.
Translyatsiya bosqichlari
Inson hujayralari har bir sekundda oqsil sintez qilayotgan boʻladi. Ushbu oqsillarning har biri toʻgʻri tartibda birlashtirilgan aminokislotalarning toʻgʻri toʻplamini oʻz ichiga olishi kerak. Bu juda qiyin vazifa boʻlib tuyulishi mumkin, ammo, yaxshiyamki, inson hujayralari (boshqa hayvonlar, oʻsimliklar va bakteriyalar hujayralari bilan bir qatorda) bu ishning uddasidan chiqadi.
Oqsillar sintezi jarayonida translyatsiya uchta bosqichdan iborat: initsiatsiya (boshlanish), elongatsiya (zanjirga yangi qismlar biriktirish) va terminatsiya (yakunlash).
Boshlash: initsiatsiya
Initsiatsiyada ribosoma oʻqish uchun iRNK va dastlabki tRNK (metionin aminokislotani belgilovchi kodon, AUG) atrofida toʻplanadi. Translyatsiya boshlanishi uchun zarur boʻlgan ushbu birikma initsiatsiya kompleksi deb ataladi.
Zanjirning uzayishi: elongatsiya
Elongatsiya – bu aminokislotalar zanjirining uzayish jarayoni amalga oshadigan bosqich. Elongatsiya davomida iRNKda bitta kodon oʻqiladi va har bir kodonga mos keladigan aminokislotalar oʻsayotgan oqsil zanjiriga qoʻshiladi.
Har safar yangi kodon paydo boʻlganda:
- Mos keladigan tRNK kodon bilan bogʻlanadi.
- Mavjud aminokislotalar zanjiri (polipeptid) kimyoviy reaksiya orqali tRNK aminokislotasiga bogʻlanadi
- iRNK bitta kodonni ribosomaga oʻtkazadi va oʻqish uchun yangi kodonni ochib beradi
Elongatsiya davomida tRNKlar yuqorida koʻrsatilgandek, ribosomaning A, P va E saytlari boʻylab harakatlanadi. Ushbu jarayon bir necha bor takrorlanadi, chunki yangi kodonlar oʻqiladi va zanjirga yangi aminokislotalar qoʻshiladi.
Elongatsiya bosqichi haqida toʻliqroq maʼlumot translyatsiya bosqichlari maqolasida.
Yakunlash: terminatsiya
Terminatsiya – bu tayyor polipeptid zanjirining chiqarilish bosqichi. Bu stop kodon (UAG, UAA yoki UGA) ribosomaga kirganda boshlanadi, bu uning zanjirini tRNKdan ajratib, ribosomadan chiqib ketishiga imkon beradigan bir qator hodisalarni keltirib chiqaradi.
Terminatsiyadan soʻng polipeptid oʻz vazifasini bajarishni boshlashi uchun uch hajmli shaklga kirishi, qayta ishlovdan oʻtishi (ortiqcha aminokislotalarni olib tashlash), hujayrada tegishli joyga yetkazib berilishi yoki boshqa polipeptidlar bilan birikishi lozim.
Muhokamaga qoʻshilmoqchimisiz?
Hozircha izohlar yoʻq.