If you're seeing this message, it means we're having trouble loading external resources on our website.

Agar veb-filtrlardan foydalanayotgan boʻlsangiz *.kastatic.org va *.kasandbox.org domenlariga ruxsat berilganligini tekshirib koʻring.

Asosiy kontent

Biologiya

Course: Biologiya > Unit 15

Lesson 3: Translyatsiya
Tabiiy fanlar
Biologiya
Markaziy dogma (DNKdan RNKga, RNKdan oqsilga)
Translyatsiya
© 2023 Khan AcademyFoydalanish shartlariMaxfiylik siyosatiCookie Notice

Translyatsiya haqida umumiy tushuncha

Google sinfxona
iRNK tarkibidagi nukleotid ketma-ketligi peptid (oqsil) tarkibidagi aminokislotalar ketma-ketligiga qanday translyatsiya qilinishi.

Kirish

Qoʻllaringizga bir razm soling. Suyak, teri va muskullarning hammasi hujayralardan tashkil topgan. Bu hujayralarning har biri millionlab oqsillarni oʻzida tutadistart superscript, 1, end superscript. Oqsillar esa Yer yuzidagi har bir organizm uchun “qurilish materiali” sifatida xizmat qiluvchi asosiy molekula hisoblanadi.
Bu oqsillar hujayrada qanday hosil boʻladi? Dastlab oqsil sintezi haqidagi maʼlumot hujayra DNKsiga gen shaklida yoziladi. Agar bu maʼlumot siz uchun yangilik boʻlsa, oqsillar tuzilishi bilan tanishishdan oldin DNKdan RNKga va RNKdan oqsilga (markaziy dogma) boʻlimini koʻrib chiqing.
Gen orqali oqsil sintez qilish ikki bosqichda kechadi:
  • Birinchi bosqich: transkripsiya! Bu bosqichda DNKdagi nukleotid ketma-ketliklar RNK shaklida qayta yoziladi. Eukariotlarda RNK odatda qayta ishlov (protsessing)dan oʻtadi (ortiqcha qismlari olib tashlanadi) va yakuniy mahsulot sifatida iRNK sintezlanadi.
  • Ikkinchi bosqich: translyatsiya! Bu bosqichda oqsil (oqsil boʻlagi/subbirligi) sintez qilish uchun maxsus aminokislotalar ketma-ketligiga ega boʻlgan iRNKning “kodi ochiladi”.
Molekulyar biologiyaning markaziy dogmasiga koʻra, maʼlumot transkripsiya jarayonida DNK (gen)dan iRNKga, soʻngra oqsilga oʻtadi.
_Daniyel Horspul (CC BY-SA 3.0)ga tegishli “Molekulyar biokimyo markaziy dogmasi” (Fermentlar molekulyar biokimyosining markaziy dogmasi) nomli grafik material oʻzgartirib olindi. Oʻzgartirilgan material CC BY-SA 3.0 asosida litsenziyalangan._
Ushbu maqolada biz translyatsiya va bu jarayonda ishtirok etadigan molekulalar haqida toʻliqroq maʼlumotga ega boʻlamiz.

Genetik kod

Translyatsiya davomida hujayra iRNKdagi maʼlumotni “oʻqiydi” va uni oqsil sintezi uchun ishlatadi. Aslini olganda, iRNK har doim ham butun oqsilni kodlay olmaydi va sintez toʻgʻrisida koʻrsatmalar bermaydi. Lekin biz ishonch bilan ayta olamizki, u har doim polipeptid yoki aminokislotalar zanjirini kodlaydi.
Genetik kod jadvali. iRNK nukleotidlarining uchta harfdan iborat ketma-ketligi maʼlum bir aminokislotaga yoki “stop” kodoniga mos keladi. UGA, UAA va UAG stop kodonlardir. AUG metionin aminokislotasining kodoni, shuningdek, “start” kodon ham hisoblanadi.
_Manba: “Genetik kod” / OpenStax College, Biology (CC BY 3.0)._
iRNKda polipeptidni yaratish boʻyicha koʻrsatmalar uchta nukleotiddan iborat guruhlarda oʻqiladigan RNK nukleotidlari (A, U, S va G)da jamlangan. Ushbu uchta nukleotiddan iborat guruh kodon deb ataladi.
Aminokislotalarni kodlash uchun 61 ta kodon mavjud va ularning har biri oqsil tarkibida uchraydigan 20 ta aminokislotaning maʼlum bir turini belgilash uchun “oʻqiladi”. Bitta AUG kodoni metionin aminokislotasini belgilaydi va oqsillar sintezi boshlanishi uchun signal yoki start kodon vazifasini bajaradi.
Aminokislotalarni kodlamaydigan yana uchta kodon mavjud. Bular stop kodonlar deyiladi: UAA, UAG va UGA. Ular polipeptid sintezi tugagani haqida hujayraga xabar beradi. Ushbu kodon-aminokislotalar aloqalari toʻplami birgalikda genetik kod deb nomlanadi, chunki u hujayralarga iRNKni aminokislotalar zanjiriga “dekodlash” (kodni ochish) imkonini beradi.
Har bir iRNK tarkibida bir qator aminokislotalarni kodlovchi kodonlar (nukleotid tripletlar) mavjud. iRNK kodonlari va aminokislotalar oʻrtasidagi moslik genetik kod deb ataladi.
5ʼ AUG – metionin ASG – treonin GAG – glutamat SUU – leysin SGG – arginin AGS – serin UAG – stop 3ʼ
Rasm manbasi: “RNK-kodonlar-aminokislotalar”, Tomas Splettstoesser (CC BY-SA 4.0). Quyidagi ruxsatnoma asosida olingan CC BY-SA 4.0.

Translyatsiya haqida umumiy tushuncha

Polipeptid hosil qilish uchun iRNK qanday “oʻqiladi”? Translyatsiyada asosiy vazifani ikki xil molekula bajaradi: tRNK va ribosoma.

Transport RNK (tRNK)

Transport RNK yoki tRNK bu iRNK kodonlarini aminokislotalar bilan bogʻlaydigan “koʻprik” molekula hisoblanadi. Har bir tRNKning bir uchida maʼlum bir iRNK kodonlari bilan bogʻlanishi mumkin boʻlgan antikodon deb nomlangan uchta nukleotidlar ketma-ketligi bor. tRNKning boshqa uchida kodonlar tomonidan belgilangan aminokislotalar mavjud.
Turli xil tRNKlar mavjud. Har bir turi bitta yoki bir nechta kodonni oʻqiydi va kerakli kodonga mos keladigan aminokislotalarni tashiydi.
Ribosomalar kichik va katta subbirliklardan iborat boʻlib, tRNK iRNKga bogʻlanishi mumkin boʻlgan uchta nuqta (A, P va E nuqtalari)ga ega. Har bir tRNK maʼlum bir aminokislotani tashiydi va antikodonga komplimentar boʻlgan iRNK kodoni bilan bogʻlanadi.
Rasm manbasi: “Translation: Figure 3,” OpenStax College, Biology. Quyidagi ruxsatnoma asosida olingan (CC BY 4.0).

Ribosomalar

Ribosomalar bu polipeptid (oqsil)lar sintezi kechadigan hujayra tuzilmasi hisoblanadi. Ular oqsil va RNK (ribosomal RNK yoki rRNK)dan iborat. Har bir ribosomada ikkita, yaʼni katta va kichik subbirliklar mavjud boʻlib, ular iRNK atrofida toʻplanadi (xuddi gamburgerning ikkita yarim boʻlakli noni singari).
Ribosoma qulay nuqtalar toʻplamini taqdim etadi, bu yerda tRNK andoza iRNA asosida oʻzining mos kodlarini topishi va aminokislotalarni yetkazib berishi mumkin. Ushbu nuqtalar A, P va E saytlar deb nomlanadi. Bundan tashqari, ribosoma zanjir hosil qilish uchun aminokislotalarni bir-biriga bogʻlovchi kimyoviy reaksiyani katalizlash vazifasini bajaradi.
Ribosoma va tRNK strukturasi va funksiyasi toʻgʻrisida koʻproq maʼlumotga ega boʻlishni istasangiz, tRNK va ribosomalar maqolasini koʻrib chiqing.

Translyatsiya bosqichlari

Inson hujayralari har bir sekundda oqsil sintez qilayotgan boʻladi. Ushbu oqsillarning har biri toʻgʻri tartibda birlashtirilgan aminokislotalarning toʻgʻri toʻplamini oʻz ichiga olishi kerak. Bu juda qiyin vazifa boʻlib tuyulishi mumkin, ammo, yaxshiyamki, inson hujayralari (boshqa hayvonlar, oʻsimliklar va bakteriyalar hujayralari bilan bir qatorda) bu ishning uddasidan chiqadi.
Oqsillar sintezi jarayonida translyatsiya uchta bosqichdan iborat: initsiatsiya (boshlanish), elongatsiya (zanjirga yangi qismlar biriktirish) va terminatsiya (yakunlash).

Boshlash: initsiatsiya

Initsiatsiyada ribosoma oʻqish uchun iRNK va dastlabki tRNK (metionin aminokislotani belgilovchi kodon, AUG) atrofida toʻplanadi. Translyatsiya boshlanishi uchun zarur boʻlgan ushbu birikma initsiatsiya kompleksi deb ataladi.

Zanjirning uzayishi: elongatsiya

Elongatsiya – bu aminokislotalar zanjirining uzayish jarayoni amalga oshadigan bosqich. Elongatsiya davomida iRNKda bitta kodon oʻqiladi va har bir kodonga mos keladigan aminokislotalar oʻsayotgan oqsil zanjiriga qoʻshiladi.
Har safar yangi kodon paydo boʻlganda:
  • Mos keladigan tRNK kodon bilan bogʻlanadi.
  • Mavjud aminokislotalar zanjiri (polipeptid) kimyoviy reaksiya orqali tRNK aminokislotasiga bogʻlanadi
  • iRNK bitta kodonni ribosomaga oʻtkazadi va oʻqish uchun yangi kodonni ochib beradi
    Elongatsiya uchta bosqichdan iborat:
    1) Kiruvchi tRNK antikodonlari iRNA kodoni bilan A saytda uchrashadi.
    2) Yangi aminokislota (A saytida) va ilgari qoʻshilgan aminokislotalar (P saytida) oʻrtasida peptid bogʻi hosil boʻlib, polipeptidni P saytidan A saytiga oʻtkazadi.
    3) Ribosoma iRNKni bitta kodon pastga siljitadi. A saytidagi tRNK (polipeptid tashuvchi) P saytga oʻtadi. P saytdagi tRNK E saytiga oʻtadi va ribosomadan chiqadi.
    Reeceʼdagi diagrammaga asoslangan rasm.squared
Elongatsiya davomida tRNKlar yuqorida koʻrsatilgandek, ribosomaning A, P va E saytlari boʻylab harakatlanadi. Ushbu jarayon bir necha bor takrorlanadi, chunki yangi kodonlar oʻqiladi va zanjirga yangi aminokislotalar qoʻshiladi.
Elongatsiya bosqichi haqida toʻliqroq maʼlumot translyatsiya bosqichlari maqolasida.

Yakunlash: terminatsiya

Terminatsiya – bu tayyor polipeptid zanjirining chiqarilish bosqichi. Bu stop kodon (UAG, UAA yoki UGA) ribosomaga kirganda boshlanadi, bu uning zanjirini tRNKdan ajratib, ribosomadan chiqib ketishiga imkon beradigan bir qator hodisalarni keltirib chiqaradi.
Terminatsiyadan soʻng polipeptid oʻz vazifasini bajarishni boshlashi uchun uch hajmli shaklga kirishi, qayta ishlovdan oʻtishi (ortiqcha aminokislotalarni olib tashlash), hujayrada tegishli joyga yetkazib berilishi yoki boshqa polipeptidlar bilan birikishi lozim.

Muhokamaga qoʻshilmoqchimisiz?

Kirish
Hozircha izohlar yoʻq.
Ingliz tilini tushunasizmi? Khan Academyʼning inglizcha saytida boʻlayotgan muhokamalarni koʻrish uchun shu yerga bosing.