Asosiy kontent
Biologiya
Course: Biologiya > Unit 15
Lesson 3: TranslyatsiyaTranslyatsiya bosqichlari
Polipeptidlar (oqsillar) qanday shakllanishi bilan chuqurroq tanishish. Initsiatsiya, elongatsiya va terminatsiya.
Kirish
Antibiotiklar bakteriyalarni qanday nobud qiladi, masalan, organizmga infeksiya tushganda? Turli xil antibiotiklar turli yoʻl bilan taʼsir qiladi, ammo ayrimlari bakteriya hujayralaridagi asosiy jarayonlarga taʼsir koʻrsatadi: yangi oqsil sintez qilish qobiliyatini yoʻqotadi.
Molekulyar biologiya tili bilan aytganda, antibiotiklar translyatsiya jarayonini bloklaydi. Translyatsiya jarayonida hujayra iRNKdan maʼlumotlarni oʻqiydi va undagi maʼlumot hisobiga yangi oqsil sintezlaydi. Normal bakteriya hujayrasida translyatsiya xuddi odam organizmi hujayralaridagi singari doimiy ravishda sodir boʻlib turadi. Bu tiriklikning (bakteriyalar uchun ham) asosiy shartidir.
Agar maʼlum turdagi antibiotik qabul qilinsa (masalan, eritromitsin), antibiotik molekulasi bakteriya hujayrasidagi asosiy jarayonlarni bloklaydi va ularni toʻxtatadi. Oqsil sintezlanmagani uchun bakteriya hujayrasi faoliyati toʻxtaydi va hattoki nobud boʻladi. Shu sababli antibiotiklar bilan davolanganda organizm bakteriyalardan tozalanadi.
Tiriklikni saqlash uchun hujayralarga translyatsiya jarayoni zarur va uning qanday ishlashini tushunish (biz uni antibiotiklar bilan bloklab qoʻyishimiz mumkin) bizni bakterial infeksiyalardan xalos qilishi mumkin. Keling, translyatsiyaning qanday amalga oshirilishini birinchi bosqichdan to yakuniy mahsulotgacha batafsil koʻrib chiqamiz.
Translyatsiya: katta jarayon
Translyatsiya informatsion RNK (iRNK)dagi maʼlumotni polipeptid yoki aminokislotalar zanjiri sintezi uchun dekodlash va oʻqish jarayonlarini oʻz ichiga oladi. Koʻp jihatdan polipeptid shunchaki oqsilga oʻxshaydi (texnik jihatdan farqi shundaki, ayrim katta oqsillar bir nechta polipeptid zanjirlaridan iborat).
Genetik kod
iRNKda oqsil strukturasi toʻgʻrisidagi maʼlumot kodonlar deb nomlangan uchtalik nukleotidlar guruhi koʻrinishida boʻladi. Kodonlarning ayrim xususiyatlari:
- Aminokislotalar uchun
turdagi kodonlar mavjud - Uchta “stop” kodon polipeptid sintezi yakunlanganini belgilaydi
- AUG translyatsiya boshlanishi uchun zarur “start” kodoni hisoblanadi (metionin aminokislotasini kodlaydi)
iRNK kodoni va aminokislota oʻrtasidagi bu bogʻliqlik genetik kod deb nomlanadi (bu mavzu bilan genetik kod maqolasida tanishishingiz mumkin).
Aminokislotalarning kodonlari
Translyatsiyada iRNK kodonlari transport RNK yoki tRNK tomonidan maʼlum tartib bilan (5ʼ-3ʼ yoʻnalishda) oʻqiladi.
Har bir tRNK antikodonga – uchta nukleotiddan iborat guruhga ega boʻlib, iRNKdagi kodonlar bilan asos juftlashuvi orqali bogʻlanadi. tRNKning ikkinchi uchiga kodonga mos aminokislota birikadi.
tRNK oqsil va RNKdan iborat ribosoma tuzilmalaridagi iRNKlarga bogʻlanadi. tRNK ribosomadagi boʻshliqqa kirib, kodonlar bilan bogʻlangani sababli aminokislotalar kimyoviy reaksiyada oʻsib borayotgan polipeptid zanjiri bilan bogʻlanadi. Oxir-oqibat aminokislotalar ketma-ketligi iRNKdagi kodonlarning ketma-ketligini aks ettiradigan polipeptidga aylanadi.
Bu – translyatsiyaning umumiy sxemasi. Ammo translyatsiya qanday boshlanadi, davom etadi va tugaydi degan savol tugʻiladi. Keling, koʻrib chiqamiz.
Translyatsiya: boshlanishi, oʻrtasi va oxiri
Har bir kitob yoki kinofilmning boshi, oʻrtasi va oxiri boʻladi. Translyatsiya ham shu kabi uchta qismdan iborat, lekin ularning nomlari biroz farq qiladi: initsiatsiya, elongatsiya va terminatsiya.
- Initsiatsiya (“boshlanish”): bu bosqichda ribosomalar iRNK va birinchi tRNK bilan birlashadi va translyatsiya boshlanadi.
- Elongatsiya (“oʻrtasi”): bu bosqichda aminokislotalar tRNK tomonidan ribosomaga tashib keltiriladi va zanjir hosil qilinadi.
- Terminatsiya (“oxiri”): oxirgi bosqichda yigʻilgan polipeptid zanjiri hujayraga chiqariladi va oʻz vazifasiga kirishadi.
Keling, har bir bosqich qanday kechishini toʻliqroq koʻrib chiqamiz.
Initsiatsiya
Translyatsiya boshlanishi uchun bir nechta muhim “ingrediyentlar” kerak. Bular quyidagilardan iborat:
- Ribosoma (katta va kichik subbirliklardan iborat boʻlgan)
- Oqsil tuzilishi haqida maʼlumotga ega boʻlgan iRNK
- Birinchi aminokislota boʻlgan metioninni tashib yuruvchi “initsiator” tRNK
Initsiatsiya jarayonida yuqoridagi qismlar darhol bir joyga yigʻiladi. Birgalikda ular initsiatsiya kompleksini hosil qiladi va bu toʻplam yangi oqsil sintezini boshlaydi.
Bizning hujayralarimiz (va boshqa eukariot hujayralar)da initsiatsiya quyidagicha kechadi: birinchidan, metioninni tashuvchi tRNK ribosomaning kichik subbirligiga birikadi. Birgalikda ular (yadroda ishlov berish paytida biriktirilgan) 5ʼ GTF qalpogʻini tanib, iRNKning 5ʼ uchiga bogʻlanadi. Keyin ular iRNK boʻylab 3ʼ yoʻnalish boʻyicha “harakatlanadi”, boshlangʻich kodonga yetib borganida toʻxtaydi (odatda birinchi AUG aminokislotasi keladi, lekin har doim ham emas).
Bakteriyalarda bu jarayon biroz boshqacha. Ularda kichik ribosomal subbirlik iRNKning 5ʼ uchidan 3ʼ uchiga qarab harakatlanmaydi. Buning oʻrniga u toʻgʻridan toʻgʻri iRNKdagi muayyan ketma-ketlik bilan bogʻlanadi. Bu Shayn-Dalgarno ketma-ketligi start kodonlardan oldin keladi va ularni ribosomaga “yoʻnaltirib” beradi.
Shayn-Dalgarno ketma-ketligi nima uchun kerak? Bakterial genlar odatda guruh (operon)lar koʻrinishida transkripsiya qilinadi, shuning uchun bitta bakterial iRNK bir nechta genlar uchun kodlash ketma-ketligini oʻz ichiga olishi mumkin. Shayn-Dalgarno ketma-ketligi har bir kodlash ketma-ketligining boshlanishini belgilaydi va ribosomaga har bir gen uchun toʻgʻri boshlangʻich kodonini topishiga imkon beradi.
Elongatsiya
Translyatsiyaning oʻrta bosqichi oʻz nomiga mos: elongatsiya – polipeptid zanjirning uzayish bosqichi.
Aslida zanjir oʻsishi qanday amalga oshadi? Buni bilish uchun elongatsiyaning birinchi bosqichini koʻrib chiqamiz – boshlangʻich kompleks hosil boʻlgan, ammo aminokislotalar hali zanjirga bogʻlanmagan.
Dastlab metionin tashuvchi tRNK ribosomaning oʻrta boʻshligʻida P saytidan boshlaydi. Keyinchalik yangi kodon uning yonidagi A saytga joylashtiriladi. Ushbu sayt antikodoni kodon bilan mos keladigan navbatdagi tRNK uchun “qoʻnadigan sayt” hisoblanadi.
Mos keladigan tRNK A saytiga kirgandan soʻng, bitta aminokislotani boshqasiga bogʻlaydigan peptid bogʻi paydo boʻladi. Ushbu qadam metioninni birinchi tRNKdan A saytida joylashgan ikkinchi tRNKdagi aminokislota ustiga oʻtkazadi.
Demak, bizda ikkita aminokislotadan iborat (juda mayda) polipeptid bor! Metionin polipeptidning N-terminalini, boshqa aminokislota esa C-terminalini tashkil etadi.
Ammo... ehtimol, ikkita aminokislotadan koʻra koʻproq aminokislotaga ega polipeptid sintezlanishi mumkin. Qanday qilib zanjir oʻsishda davom etadi? Peptid bogʻi hosil boʻlgach, iRNK ribosoma orqali bitta kodon yuqoriga qarab tortiladi. Ushbu siljish birinchi boʻsh tRNKning E (“chiqish”) sayti orqali chiqishiga imkon beradi. Bundan tashqari, A saytida yangi kodon paydo boʻladi, shuning uchun butun sikl takrorlanadi.
Shu tariqa takrorlanadi... bir nechtadan tagacha boʻlishi mumkin. Muskullarda topilgan titin oqsili eng uzun polipeptid boʻlib, aminokislotadan iborat .
Terminatsiya
Hamma narsaning yakuni boʻlgani singari, polipeptid zanjiri hosil boʻlishining ham yakuni mavjud. Translyatsiya jarayonining yakuni terminatsiya deyiladi. Terminatsiya jarayoni iRNKning stop kodonlari (UAA, UAG yoki UGA) A saytga kirganida sodir boʻladi.
Stop kodonlar (tRNK boʻlmasa ham) P saytga mos keladigan relizing faktorlari deb nomlangan oqsillar tomonidan taniladi. Relizing faktorlar odatda peptid bogʻlarini tashkil etadigan ferment bilan bogʻliq: ular zanjirning oxirgi aminokislotasiga suv molekulasini biriktiradi. Ushbu reaksiya zanjirni tRNKdan ajratadi va yangi hosil boʻlgan oqsil chiqariladi.
Keyin-chi? Yaxshiyamki, translyatsiya “anjomlari” koʻp marta qayta ishlatishga moʻljallangan. Kichik va katta ribosomal subbirliklar va iRNK bir-biridan ajralib chiqqandan soʻng, har bir element translyatsiyaning boshqa turida qatnashishi mumkin (bu odatda tez amalga oshiriladi).
Xotima: protsessing
Endi polipeptid barcha aminokislotalarga ega – bu uning hujayradagi oʻz ishini bajarishga tayyorligini anglatadimi?
Unchalik emas. Polipeptidlar koʻpincha qayta ishlovga muhtoj. Tranlyatsiya paytida va undan keyin aminokislotalar kimyoviy jihatdan oʻzgartirilishi yoki olib tashlanishi mumkin. Yangi polipeptid aniq 3D (uch oʻlchamli) strukturaga aylanadi va boshqa polipeptidlar bilan koʻp qismli oqsil hosil qilishi mumkin.
Koʻpgina oqsillar oʻz-oʻzidan kerakli shaklga ega boʻlib qoladi, lekin baʼzi oqsillar kerakli shaklga kirishi uchun yordamchi oqsillar (“shaperonlar”) zarur boʻladi.
Ayrim oqsillar ularni hujayraning kerakli joyiga joʻnatishga yordam beradigan aminokislotalar ketma-ketligiga ega. Bu ketma-ketliklar N- yoki C-terminallari yaqinida joylashadi. Ular polipeptid manziliga yetishi uchun “chipta” sifatida ishlatiladi. Bu haqida toʻliqroq maʼlumotga ega boʻlish uchun oqsilni nishonlash maqolasi bilan tanishib chiqing.
Muhokamaga qoʻshilmoqchimisiz?
Hozircha izohlar yoʻq.