Asosiy kontent
Biologiya
Course: Biologiya > Unit 15
Lesson 1: Markaziy dogma va genetik kodGenetik kod
Genetik kod iRNK tarkibidagi nukleotid guruhlarini oqsil tarkibidagi aminokislotalar bilan bogʻlash vazifasini bajaradi. Start kodon, stop kodon, oʻqish doirasi.
Kirish
Biror-bir doʻstingizga hech maxfiy xat yozganmisiz? Agar yozgan boʻlsangiz, balki, xatni maxfiy qilish uchun kodlardan foydalangandirsiz. Masalan, siz maʼlum bir qoidalarga asoslanib soʻzlardagi harflarni raqam yoki belgilar bilan almashtirgan boʻlishingiz mumkin. Doʻstingiz xatni tushunishi uchun kodlarni bilishi, ushbu qoidalardan foydalanib ularni ochishi kerak boʻlardi.
Axborotlarning kodlarini ochish, yaʼni dekodlash gen ekspressiyasining asosiy bosqichlaridan biri boʻlib, bunda gendagi maʼlumotlar oqsil sintez qilish uchun oʻqiladi.
Ushbu maqolada biz DNK va RNK ketma-ketliklaridagi axborotni oqsilning tarkibiy qismi boʻlgan aminokislotalarga dekodlash imkonini beruvchi genetik kod toʻgʻrisida batafsil toʻxtalib oʻtamiz.
Oqsil sintezi
Oqsillarni koʻrsatma bilan taʼminlovchi genlar ekspressiyasi ikki bosqichda amalga oshadi.
- Transkripsiyada genning DNK ketma-ketligida joylashgan axborot RNKda qayta yoziladi. Eukariotlarda informatsion RNK (yoki i-RNK) hosil boʻlishi uchun RNK qoʻshimcha bosqichlardan oʻtishi zarur.
- Translyatsiyada i-RNKdagi nukleotidlar ketma-ketligi polipeptid (oqsil zanjiri)dagi aminokislotalar ketma-ketligiga “oʻgiriladi”.
Agar bu sizga yangi tushuncha boʻlsa, Salmonning trankripsiya va translyatsiya videodarsidan bu haqida koʻproq maʼlumot olishingiz mumkin.
Kodonlar
Hujayralar i-RNKdagi axborotni uch guruh nukleotid, yaʼni kodonlar koʻrinishida oʻqiydi. Quyida kodonlarning baʼzi xususiyatlari berilgan:
- Aksariyat kodonlar maʼlum bir aminokislotaga toʻgʻri keladi;
- Uchta “toʻxtatuvchi” kodon oqsil sintezi tugaganini bildiradi;
- Bitta “boshlovchi” kodon, yaʼni AUG esa oqsil sintezining boshlanishini belgilash bilan birga metionin aminokislotasini kodlaydi.
I-RNKdagi kodonlar translyatsiya paytida oʻqiladi, yaʼni bu jarayon boshlovchi kodon bilan boshlanib, toʻxtatuvchi kodonga yetguncha davom etadi. I-RNKdagi kodonlar 5ʼdan 3ʼ ga qadar dekodlanadi hamda oqsil tarkibidagi aminokislotalarning N-uchidan (metionin) C-uchigacha boʻlgan tartibini belgilaydi.
Genetik kod jadvali
Kodonlar va aminokislotalar (yoki toʻxtash signallari) oʻrtasidagi munosabatlar majmui genetik kod deb ataladi. Odatda genetik kod jadvalda jamlashtiriladi.
Eʼtibor bering, jadvaldagi koʻplab aminokislotalar bir nechta kodonlar bilan ifodalangan. Masalan, leysin aminokislotasining i-RNK tilida “yozilishi”ning olti xil usuli bor (jadvaldan barchasini topib koʻring).
Genetik kodning eng muhim jihati universalligidir. Yaʼni kichik istisnolardan tashqari, deyarli barcha turlar (bakteriyalardan tortib odamgacha) oqsil sintezida yuqorida koʻrsatilgan genetik koddan foydalanadi.
Oʻqish doirasi
I-RNK ketma-ketligi koʻrinishidagi axborot oqsilning aminokislotalar ketma-ketligi koʻrinishiga bexato oʻtishi uchun bizga yana bitta tushuncha zarur: oʻqish doirasi. Oʻqish doirasi i-RNK nukleotidlar ketma-ketligi qay tarzda kodonlarga boʻlinishi kerakligini aniqlab beradi.
Bu juda mavhum tushuncha, shuning uchun, keling, misollar orqali uni yaxshiroq tushunib olamiz. Quyidagi misolda i-RNKdagi nukleotidlar ketma-ketligi oʻqilishiga qarab i-RNK mutlaqo bir-biridan farq qiluvchi uch xil oqsillarni kodlashi mumkinligi berilgan.
Xoʻsh, hujayra bu oqsillardan qaysi birini sintezlashi kerakligini qanday qilib biladi? Unga start kodon asosiy signal boʻladi. Chunki translyatsiya start kodon bilan boshlanib, ketma-ket uchta guruhda davom etgani sababli start kodonning joylashgan oʻrni i-RNKdagi axborot toʻgʻri oʻqilayotganidan darak beradi (yuqoridagi misolda 3-doiradagi oʻqilish tartibi).
Bitta yoki ikkita nukleotidni qoʻshib yoki olib qoʻyadigan mutatsiya (DNKdagi oʻzgarishlar) axborotning oʻqilish tartibini oʻzgartirib, mutatsiyalangan joyning “pastki oqimi”da oqsillarning notoʻgʻri sintezlanishiga olib keladi.
Genetik kod qanday kashf etilgan?
Genetik kodning kashf etilishi juda ham ajoyib va epik tarixga ega. Mabodo shoshilayotgan boʻlsangiz, sizni chalgʻitmaslik uchun bu savolga javobni quyidagi sarlavha ostiga joyladik.
Lekin vaqtingiz yetarli boʻlsa, oʻqib koʻring, bu juda ham qiziqarli.
Men doimo hayotning asosiy molekulyar kodini kashf qilgan odamlar qatorida boʻlish naqadar ajoyib ekanini tasavvur qilishni yaxshi koʻraman. Hozir genetik kodni bilishimizga qaramasdan, yechimini kutayotgan boshqa koʻplab biologiyaga oid jumboqlar mavjud. Balki, ularni kashf etish sizga nasib qilar!
Muhokamaga qoʻshilmoqchimisiz?
Hozircha izohlar yoʻq.