Asosiy kontent

Course: Biologiya > Unit 23

Lesson 4: Jamoa ekologiyasiga kirish

Nishalar va raqobat

Ekologik nisha nima? Turlar va bir-biriga oʻxshash nishalar oʻrtasida resurslar uchun raqobat. Raqobatni kamaytirish uchun resurslarni teng taqsimlash.

Asosiy tushunchalar:

Turlararo raqobatda ikkita tur bir xil cheklangan resursdan foydalanadi. Raqobat ikkala turga ham salbiy taʼsir koʻrsatadi ( -/- oʻzaro munosabat).
Turlarning nishasi bu asosan ekologik tushuncha boʻlib, zarur (yoki foydalanish mumkin boʻlgan) sharoitlar, resurslar va oʻzaro munosabatlar majmui bilan belgilanadi.
Raqobat orqali chetlashtirish prinsipiga koʻra, bitta nishani egallagan (bitta manbadan foydalanuvchi) ikkita tur birgalikda mavjud boʻla olmaydi.
Bitta nishada mavjud boʻlgan ikkita tur oʻrtasida shu nishaga ega chiqish uchun tabiiy tanlanish jarayoni kechadi va natija resurslar taqsimlanishi bilan yakunlanadi.

Kirish

Odamlar boshqa odamlar bilan har doim raqobat qilib keladi– ish joyi, sport musobaqalari, uchrashuvlar uchun. Ammo biz boshqa turlar bilan ham raqobatdamizmi? Agar siz qachonlardir lagerga borganingizda rakun, ayiq yoki boshqa jonzot tomonidan ovqat oʻgʻirlatgan boʻlsangiz, siz har xil turga mansub vakillar orasidagi chegaralangan resurs uchun oʻzaro raqobat – turlararo raqobatni boshdan kechirgansiz.

Resurslar muhitda koʻpincha cheklangan boʻladi va koʻplab turlar ulardan foydalanish uchun raqobatlashishi mumkin. Masalan, bogʻdagi oʻsimliklar tuproqdagi ozuqa moddalari, suv va yorugʻlik uchun bir-biri bilan raqobatlashishi mumkin. Turlararo raqobatning umumiy taʼsiri raqobatda qatnashadigan ikkala tur uchun ham salbiy (oʻzaro -/- taʼsir) hisoblanadi. Yaʼni agar bitta tur yoʻq boʻlsa, ikkinchi tur uchun bu holat foyda keltiradi.

Ushbu maqolada biz ekologik nisha va bitta nishada yashovchi turlar oʻrtasidagi raqobat qanday kechishini koʻrib oʻtamiz. Shuningdek, turli xil nishalarni egallash uchun tabiiy tanlanish orqali turlar qanday qilib oʻzgarishi, shu orqali resurslarni qayta taqsimlashi va raqobatni kamaytirishini koʻrib chiqamiz.

Nisha tushunchasi

Turlarning nishasi bu ularning ekologik vazifasi yoki “hayot tarzi” boʻlib, sharoitlar, resurslar va zarur (yoki foydalanishi mumkin boʻlgan) oʻzaro taʼsirlar toʻplamidan iborat

^{1}

. Har bir tur oʻziga xos tarzda ekologik jamoaga moslashadi va atrof-muhit omillari uchun oʻziga xos chidamlilik chegarasi mavjud. Masalan, baliq turlarining nishasini qisman shoʻrlanish (tuzlilik), pH (kislotalilik) va chidashi mumkin boʻlgan harorat, shuningdek, isteʼmol qilinishi mumkin boʻlgan ozuqa turlari bilan belgilash mumkin.

Yoʻq! Agar siz turli adabiyotlarni oʻrgansangiz, ushbu atamaning biroz (yoki sezilarli darajada) farq qiluvchi taʼriflarini topishingiz mumkin. Masalan, baʼzi mualliflar nisha organizmga kerak boʻlgan yoki undan foydalanishi mumkin boʻlgan resurslar toʻplami ekanini, boshqalari esa nisha organizmning jamoadagi oʻrni yoki vazifasi ekanini taʼkidlashadi.

Bu taʼriflarni bitta tanganing ikki tomoni sifatida koʻrish mumkin. Agar organizmning jamoadagi oʻrnini mayda tafsilotlari bilan tavsiflasak, uning barcha biotik va abiotik omillari va oʻzaro taʼsirlari haqida gapirib oʻtishga toʻgʻri keladi va biz bu fikrlarni mavzuda berilgan taʼrifimizda qamrab olishga harakat qildik. Biroq oldiniga oʻqituvchingiz aytgan yoki darslikda berilgan “nisha” taʼrifi bilan tanish ekaningizga ishonch hosil qilishni maʼqul deb bildik.

Nisha n-oʻlchamli giperhajm sifatida

Baʼzi ekologlar nisha tushunchasini n-oʻlchamli giperhajm kabi yanada aniqroq va matematik usulda aniqlaydi. Bizning fikrimizcha, aslida bu nisha haqida fikr yuritishning ajoyib va taxminiy usulidir va bu boshlangʻich biologiya darsliklarida oʻrgangan narsalaringiz boʻlmasligi mumkin, ammo baribir bu qiziqarli va uni bilishingiz foydadan xoli boʻlmaydi.

Ushbu rasmda organizmning nishasi koʻplab kesib oʻtuvchi oʻqlar bilan belgilangan. Har bir oʻq har xil oʻzgaruvchini bildiradi. Masalan, agar biz baliq haqida gapiradigan boʻlsak, harorat, pH va shoʻrlanishni uchta oʻq sifatida oʻtkazishimiz mumkin. Har bir oʻqda baliq faqat maʼlum qiymatlar oraligʻida yashab qolishi mumkin. Turli oʻqlardagi nuqtalar qayerda kesishganini koʻrib, biz ushbu oʻzgaruvchiga nisbatan organizmning nishasini anglatadigan 3D maydonni aniqlashimiz mumkin.

Ammo baliq turlarining nishalari atigi uchta oʻq bilan toʻliq aniqlanmaydi. Masalan, suvda erigan ozuqaviy moddalar miqdori haqida nima deyish mumkin? Suvoʻtlar va boshqa mikroorganizmlarning mavjudligi yoki ularning miqdori haqida-chi? Agar bularni ham hisobga olsak, baliq yashashi mumkin boʻlgan sharoitlarni belgilaydigan koʻplab turli xil parametrlar mavjud. Shunga aniqlik kiritish uchun bizga n-oʻlchovli giperhajm (n har xil oʻzgaruvchilarni aks ettiradigan koʻplab oʻqlarni bildiradi) yordam beradi.

Garchi buni >3 oʻlchamda juda yaxshi koʻrsata olmasak ham (yoki umuman qila olmasak ham!), biz 3D misol orqali nishada qanday qilib koʻplab turli xil chidamlilik oraliqlari kesishishi haqida taxminiy tasavvur paydo qilishimiz mumkin.

Koʻrib turganimizdek, aynan bir xil nishada yashaydigan ikkita organizm bitta arealda yashab qola olmaydi (chunki ular aynan bir xil resurslar uchun raqobatlashadi, shunday ekan, bu holat ulardan birining yoʻqolib ketishiga olib keladi). Biroq nishalari faqatgina qisman bir-biriga mos keladigan turlar birga yashashlari mumkin. Bundan tashqari, uzoq vaqt davomida turlar har xil muhitda yashash yoki kamroq oʻxshash resurslardan foydalanish uchun oʻzgarib, rivojlanib borishlari mumkin.

Raqobat orqali chetlashtirish prinsipi

Raqobat orqali chetlashtirish prinsipi ikkita tur arealdagi aynan bitta nishada birga yashay olmasligini anglatadi. Buning sababi bir xil nishada yashovchi turlar bir xil ehtiyojlarga ega, demak, ular aynan bir xil resurslar uchun raqobatga kirishadilar.

Raqobat orqali chetlashtirish prinsipining mashhur misoli quyidagi rasmda keltirilgan, unda bir hujayrali mikroorganizmlarning ikki turi – Paramecium aurelia va Paramecium caudatum tasvirlangan. Laboratoriyada yakka holda oʻstirilganda ikkala tur ham yaxshi oʻsib rivojlanadi. Ammo ular bitta naychada (yashash joyida) cheklangan miqdordagi ozuqa bilan oʻstirilganda, ikkalasi ham kam oʻsadi va oqibatda P. aurelia ozuqa uchun raqobatda P. caudatum dan ustun kelib, P. caudatum yoʻq boʻlib ketishiga sabab boʻladi.

OpenStax College, Concepts of Biology, CC BY 4.0ʼga tegishli “Community ecology: Figure 7” (Jamoa ekologiyasi: 7-rasm) nomli grafik material oʻzgartirib olindi.

Tabiatda kamdan kam hollarda ikkita tur aynan bir xil nishalarni egallaydi. Biroq ikkita turning nishasi qanchalik koʻp bir-biriga oʻxshash boʻlsa, ular orasidagi raqobat shunchalik kuchayadi

^{2}

Resurslarni taqsimlash

Agar raqobatlashayotgan turlardan biri yoki ikkalasi ham boshqa-boshqa resursdan foydalanishga oʻtsa, boshqa arealni egallasa yoki kunning boshqa vaqtida hayot kechirishga tayyor boʻlsa, raqobatdan qutulish mumkin. Ushbu turdagi evolyutsiyaning natijasi shuki, ikkita oʻxshash tur asosan bir-biriga mos kelmaydigan resurslardan foydalanadi va shu tariqa alohida nishalarga ega boʻladi. Yuqoridagi holat resurslarning taqsimlanishi deb nomlanadi va bu turlarning birgalikda yashashiga sharoit yaratadi, chunki ular oʻrtasida toʻgʻridan toʻgʻri raqobat kamayadi.

Puerto-Riko orolida yashovchi anol kaltakesaklari resurslarning taqsimlanishiga yaxshi misol boʻla oladi. Ushbu guruhda tabiiy tanlanish turli xil manbalardan foydalanadigan har xil turlarning evolyutsiyasiga sabab boʻlgan. Quyidagi rasmda anol kaltakesaklarining

11

ta turi oʻrtasidagi resurslar taqsimlanishi koʻrsatilgan. Har bir tur oʻziga maʼqul boʻlgan hududda yashaydi, bu oʻsimlikning turi va balandligi (daraxtlar, butalar, kaktuslar va boshqalar), quyosh nuri, namlik va boshqa omillarga bogʻliq holda belgilanadi.

Manba: “Community ecology: Figure 9” (Jamoa ekologiyasi), / Eva Horne; Williams va boshqalardan

^{3}

oʻzgartirib olingan; maqola manbasi: CC BY 4.0

Mavzuga oid manbalar:

Ushbu maqola quyidagi maqolalarning oʻzgartirilgan hosilasidir:

“Community ecology” (Jamoa ekologiyasi) / Robert Bear va Davron Rintul, CC BY 4.0. Maqolaning aslini quyidagi manzildan bepul yuklab oling: http://cnx.org/contents/db89c8f8-a27c-4685-ad2a-19d11a2a7e2e@24.18.
“Community ecology” (Jamoa ekologiyasi) / OpenStax College, Concepts of Biology, CC BY 4.0. Maqolaning aslini quyidagi manzildan bepul yuklab oling: http://cnx.org/contents/b3c1e1d2-839c-42b0-a314-e119a8aafbdd@9.10.

Ushbu maqola CC BY-NC-SA 4.0 litsenziyasiga ega.

Mavzuda keltirilgan iqtiboslar:

G. Tyler Miller and Scott E. Spoolman, "Each Species Plays a Unique Role in Its Ecosystem," in Essentials of Ecology, 5th ed. (Belmont: Cengage Learning, 2009), 91.
G. Tyler Miller and Scott E. Spoolman, "Most Species Compete with One Another for Certain Resources," in Essentials of Ecology, 5th ed. (Belmont: Cengage Learning, 2009), 102.
E. E. Williams, "Ecomorphs, Faunas, Island Size, and Diverse End Points in Island Radiations of Anolis," in Lizard Ecology: Studies of a Model Organism, ed. R. B. Huey et al. (Harvard University Press, 1983).

Mavzuga oid qoʻshimcha maʼlumotlar:

"AP Biology/Community Ecology." Wikibooks. Last modified on February 22, 2011. https://en.wikibooks.org/wiki/AP_Biology/Community_Ecology.

Brewer, Richard. "Ecological niche." In Principles of Ecology, 158. Philadelphia: W. B. Saunders Company, 1979.

Brewer, Richard. "The Niche as a Hypervolume." In Principles of Ecology, 158-162. Philadelphia: W. B. Saunders Company, 1979.

"Competition: Exploring the Niche Concept." Last modified January 20, 2014. http://www.cfr.washington.edu/classes.esrm.450/Niche.pdf.

"Ecological Niches." The Habitable Planet. Accessed June 5, 2016. https://www.learner.org/courses/envsci/unit/text.php?unit=4&secNum=7.

Griffin, John N. and Brian R. Silliman. "Resource Partitioning and Why It Matters." Nature Education Knowledge 3, no. 10, 49. http://www.nature.com/scitable/knowledge/library/resource-partitioning-and-why-it-matters-17362658.

"Interspecific competition." Wikipedia. Last modified June 1, 2016. https://en.wikipedia.org/wiki/Interspecific_competition.

Miller, G. Tyler and Scott E. Spoolman. "Each Species Plays a Unique Role in Its Ecosystem." In Essentials of Ecology, 5th ed., 91-92. Belmont: Cengage Learning, 2009.

Miller, G. Tyler and Scott E. Spoolman. "Most Species Compete with One Another for Certain Resources." In Essentials of Ecology, 5th ed., 101-102. Belmont: Cengage Learning, 2009.

Moyle, Peter and Douglas Kelt. "Niche and Habitat." MarineBio. Accessed June 5, 2016. http://marinebio.org/oceans/conservation/moyle/ch7/.

"Niche Differentiation." Wikipedia. Last modified February 11, 2016. https://en.wikipedia.org/wiki/Niche_differentiation.

OpenStax College, Biology. "Community Ecology." OpenStax CNX. Last modified June 21, 2013. http://cnx.org/contents/d0xglyLD@4/Community-Ecology.

Raven, Peter H., George B. Johnson, Kenneth A. Mason, Jonathan B. Losos, and Susan R. Singer. "The Ecological Niche Concept." In Biology, 10th ed., AP ed., 1187-1192. New York: McGraw-Hill, 2014.

Reece, Jane B., Lisa A. Urry, Michael L. Cain, Steven A. Wasserman, Peter V. Minorsky, and Robert B. Jackson. "Community Interactions Are Classified by Whether They Help, Harm, or Have No Effect on the Species Involved." In Campbell Biology, 10th ed., 1209-1215. San Francisco: Pearson, 2011.

Ricklefs, Robert E. "Niche Dimensions Describe Physical Conditions and Resource Qualities." In Ecology, 3rd ed., 728-729. New York: W. H. Freeman and Company, 1990.

Ricklefs, Robert E. "The Niche Concept Expresses the Relationship of the Individual to All Aspects of Its Environment." In Ecology, 3rd ed., 728-729. New York: W. H. Freeman and Company, 1990.

Thomas, Bob. "Backyard Niche Partitioning." Loyola Center for Environmental Communication. Last modified October 21, 2009. http://www.loyno.edu/lucec/natural-history-writings/backyard-niche-partitioning.

Williams, E. E. "Ecomorphs, Faunas, Island Size, and Diverse End Points in Island Radiations of Anolis." In Lizard Ecology: Studies of a Model Organism. Edited by R. B. Huey, E. R. Pianka, and T. W. Schoener. Harvard University Press, 1983.

Muhokamaga qoʻshilmoqchimisiz?

Kirish

Saralash:

Hozircha izohlar yoʻq.

Ingliz tilini tushunasizmi? Khan Academyʼning inglizcha saytida boʻlayotgan muhokamalarni koʻrish uchun shu yerga bosing.