Asosiy kontent

Course: Biologiya > Unit 23

Lesson 8: Biogeografiya

Iqlim

Global, mintaqaviy va mahalliy omillar iqlimga taʼsir koʻrsatadi. Turlar tarqalgan hududda iqlim qanday ahamiyatga egaligi.

Asosiy tushunchalar:

Har bir tur oʻziga xos arealga, yaʼni shu tur aʼzolari Yer yuzida yashaydigan joylar toʻplamiga ega.
Turlarning areali ularning yashab qolishi uchun talab etiladigan biotik (jonli) va abiotik (jonsiz) omillar va geografik joylashuvga bogʻliq.
Turlarning hududiyligi va biomlarning (ekosistema turlari) tarqalishi iqlim taʼsirida shakllanadi.
Joyning iqlimi quyosh energiyasining uzatilishi va havo oqimi kabi global omillar, shuningdek, togʻlar va suv havzalari kabi xususiyatlarga bogʻliq.

Kirish

Mavzuni bitta savol bilan boshlaylik: qutb ayigʻini qayerlarda uchratish mumkin?

Ehtimol, Shimoliy yoki Janubiy qutbda degan taxminiy javobni berarsiz. (Javob: Shimoliy qutb!) Shunday boʻlsa ham, taxminlaringiz orasida, aytaylik, tropik oʻrmon yoki choʻlning yoʻqligi aniq.

Keling, nima uchun shundayligi haqida oʻylab koʻraylik. Qutb ayigʻi oʻzining tana tuzilishi va faoliyati tufayli muayyan sharoitlarga muhtoj. Bunday sharoitlar esa faqat maʼlum hududlarda mavjud. Masalan, oqayiqning sovuqda omon qolishiga yordam beradigan qalin moʻynasi choʻlning issiq havosida foydasiz (va hatto zararli) boʻlishi mumkin.

Bu ekologiyaning umumiy qoidasi: har bir tur Yer yuzidagi koʻplab yashash joylarining faqat maʼlum bir qismidagina uchraydi. Tur tomonidan egallangan hudud areal deb nomlanadi. Ayrim turlar boshqalariga qaraganda kengroq arealga ega, lekin hamma joyda uchraydigan organizm mavjud emas. Chunki har xil turlarning ehtiyojlari, shuningdek, ularning tarqalishi yoki qanday qilib bir joydan ikkinchisiga tarqalishining tarixi turlicha.

Turning qayerda tarqalishini belgilaydigan eng muhim omillardan biri bu iqlim yoki uzoq muddatli, odatiy ob-havo sharoiti. Ushbu maqolada biz biogeografiya (turli xil organizmlarning nima uchun maʼlum hududlarda, maʼlum miqdordagi sonlarda uchrashini oʻrganuvchi boʻlim) va turlarning areallariga iqlim taʼsirini koʻrib chiqamiz.

Har bir tur arealga ega

Areal turning Yer yuzida tarqalgan joylari yigʻindisi hisoblanadi. Masalan, quyidagi rasmda qutb ayigʻining areali (Yerga Shimoliy qutb tomondan qaralgan xarita) tasvirlangan:

Tur arealini nima belgilaydi? Tarixiy tasodif va geografik toʻsiqlar muhim rol oʻynashi mumkin. Masalan, balki, Janubiy va Shimoliy qutbda qutb ayiqlari omon qolishi mumkindir. Ammo ular hech qachon Janubiy qutbda boʻlmagan va ularning Janubiy qutbga tarqalishi yoki koʻchib oʻtishi uchun hech qanday yoʻl yoʻq edi.

Turlar biror hududni egallar ekan, faqatgina oʻzlariga mos sharoitlarga ega hududlardagina yashab qolishi mumkin. “Mos” kelishi kerak boʻlgan sharoitlardan biri bu biotik omil, yaʼni tirik organizmlar bilan bevosita bogʻliq. Masalan, ayrim turlar raqobatchilar, yirtqichlar yoki patogenlar mavjud boʻlgani yoki ozuqa manbai boʻlmagani tufayli maʼlum hududning togʻ qismida yashay olmaydi.

Turning hududda yashashini belgilaydigan koʻplab omillar bu abiotik omillar yoki jonsiz tabiat bilan bogʻliq. Muhim abiotik omillarga harorat, quyosh nuri va namlik kiradi. Ayrim hollarda ushbu omillar biron-bir hududda turning yashashi mumkinligini bevosita belgilaydi. Masalan, oʻsimlik turlari faqat quyosh nuri tushadigan va suv yetarli boʻlgan joyda ildiz otadi va tarqaladi.

Lekin abiotik omillarning hududlarda turlar tarqalishiga bevosita taʼsiri kamroq. Masalan, iqlim va tuproq tarkibi maʼlum hududda oʻsishi mumkin boʻlgan oʻsimliklar turi va soniga bevosita taʼsir koʻrsatadi. Energiya ekosistemalarga oʻsimliklar va boshqa birlamchi produtsentlar orqali kirib kelgani sababli iqlim va tuproq tarkibi ekosistemada boshqa trofik darajalar yoki “ozuqa zanjiri” qismlari bilvosita tarqalishini belgilaydi.

Biomlarning global tarqalishi

Abiotik omillar turlarning, masalan, doʻstimiz qutb ayigʻining oʻziga xos hududiyligini belgilaydi. Kengroq qilib olganda, ular Yer yuzida turli biomlarning qayerda tarqalishini ham belgilaydi.

Biom oʻzi nima? Umuman olganda, bu ekosistema turi yoki darajasi. Yorqin misollardan biri choʻl biomi hisoblanadi. Turli hududlardagi har bir choʻl oʻziga xos oʻsimliklar va hayvonlar toʻplamiga ega. Shunday boʻlsa-da, Yer yuzidagi barcha choʻllar umumiy xususiyatlarga ega. Ularda yomgʻir kam, kunduzi harorat yuqori va siyrak tarqalgan oʻsimliklar ogʻir sharoitlarga moslashgan boʻladi.

Iqlim Yerdagi (quruqlik) biomlarning qayerda joylashishini belgilaydigan asosiy abiotik omildir. Har bir biomda harorat va yogʻingarchilik darajasi (yomgʻir va/yoki qor yogʻishi)ning oʻziga xos xususiyati bor. Agar biror-bir joyda harorat va yogʻingarchiliklar qanday boʻlishini bilsak, u yerda biomning qaysi turi uchrashini taxmin qilishimiz mumkin.

Biomlarning maʼlum turlari Yerning shimol-janub oʻqi boʻylab notekis tarzda tarqalgan. Masalan, Yer ekvatorida joylashgan, Markaziy va Janubiy Amerika, Afrika va Janubi-sharqiy Osiyoning qismlarini oʻz ichiga olgan tropik oʻrmonlar (yuqoridagi rasmda yashil rangda) bunga dalil boʻla oladi. Shunday boʻlsa ham, Yerdagi biomlar xaritada berilgani kabi qatʼiy “chiziqlar” bilan chegaralanmagan.

Iqlimga taʼsir etuvchi turli omillarni koʻrib chiqish orqali biz yuqoridagi chiziqlarning umumiy xususiyatlarini va ushbu xaritadagi oʻzgarishlarni tushuntirishimiz mumkin.

Iqlim nima?

Iqlim shunchaki ob-havo, toʻgʻrimi? Demak... shunday. Ekologiyada (kundalik hayotdan farqli oʻlaroq) bu atama biroz boshqacha maʼnoga ega:

Iqlim deganda harorat va yogʻingarchilik kabi mintaqadagi uzoq muddatli, tipik atmosfera sharoitlari tushuniladi. “Yoz davomida Dallasda odatda issiq boʻladi” – bu iqlimning tavsifi hisoblanadi.
Ob-havo ham bir xil sharoitlarni anglatadi, ammo vaqt jihatdan qisqaroq. Masalan, “Kecha Dallasda harorat $100$ ‍ $^{o}$ ‍ $F$ ‍ ni tashkil etdi”. Bu iqlim emas, balki ob-havo maʼlumoti hisoblanadi.

Umuman olganda, iqlimni joyning “oʻrtacha” ob-havosi deb hisoblashimiz mumkin.

Masalan, Viskonsin shtatida (qishda juda sovuq va qor yogʻadigan hududda) ochiq havoda biror-bir tadbirni rejalashtirayotganingizni tasavvur qiling. Iqlim haqida oʻylar ekansiz, tadbirni albatta qishga emas, yozga rejalashtirishingiz aniq. Chunki siz yozda qishga qaraganda kunlar yaxshiroq boʻlishi haqida yetarli maʼlumotga egasiz.

Biroq tadbir uchun eng yaxshi sanani tanlash ancha qiyin. Masalan, iyul oyidagi birinchi juma yoki undan keyingi juma ochiq havoda oʻtkaziladigan tadbir uchun yaxshiroq kun boʻla oladimi? Agar bir necha oy ichida rejalashtirayotgan boʻlsak, javobni aytish qiyin boʻladi, chunki ob-havo oldindan taxmin qilinishi juda qiyin.

Kenglik oʻzgarishi bilan iqlim qanday oʻzgaradi

Umuman olganda, ekvatordan qutblarga tomon harakatlanganimizda, Yer yuzasida harorat pasayadi. Bu ajablanarli holat emas – biz Arktikaning tropik oʻrmonlardan koʻra sovuqroq ekanini bilamiz! Ammo nima uchun bunday?

Javob shundan iboratki, ekvatorda qutblarga qaraganda vaqt birligi ichida insolyatsiya yoki quyosh energiyasi koʻproq qabul qilinadi. Quyosh nuri Yerga toʻgʻridan toʻgʻri ekvator yaqinida tushadi, lekin qutblarga burchak ostida tushadi, shuning uchun xuddi shunday miqdordagi energiya qutb mintaqalarida koʻproq hududga tarqaladi, bu holat quyidagi rasmda tasvirlangan:

Manba: Qiya nurlar, Peter Halasz CC BY-SA 2.5. Rasm CC BY-SA 2.5 ruxsatnomasi asosida qayta ishlandi

Bundan tashqari, qutblarda quyosh nuri atmosfera yuzasiga yetib borguncha uzoqroq masofani bosib oʻtadi. Bu atmosferadagi zarralar tomonidan ekvatordagiga qaraganda qutblarda koʻproq yorugʻlik kosmosga qaytarilishini anglatadi (va shu tariqa hech qachon sirtga tushmaydi)

^{1}

Ekvatordagi kuchli quyosh nuri (va qutblarda quyosh nurining kuchsiz boʻlishi) tropik oʻrmonlarning Arktikaga qaraganda issiqroq boʻlishiga sabab boʻladi. Nafaqat bu, balki quyoshning tushishidagi farq ham havo aylanishining asosiy qonuniyatlarini keltirib chiqaradi. Havo ekvatorda quyosh tomonidan kuchli qizdirilgani sababli u yerda havo balandlikka koʻtarilishga moyil boʻladi. Ekvatorda havoning bunday koʻtarilishi havo oqimining kuchli va yogʻingarchilikning keng koʻlamda boʻlishiga olib keladi.

Ushbu keng koʻlamli qonuniyat nimaga oʻxshaydi? Yer atmosferasida oltita aylanib yuruvchi havo yacheykalari mavjud (ekvatordan shimolda uchta, ekvatordan janubda uchta). Ushbu yacheykalarning har biri quyidagi rasmda koʻrsatilgandek gigant “havo qobigʻi” kabi Yerni oʻrab oladi.

Oq strelkalar asosiy shamol trayektoriyalarini (yacheykalaridagi havoning yuza boʻylab aylanishi tufayli kelib chiqqanligini) koʻrsatadi. Yerning aylanishi hisobiga shamollar egriligi hosil boʻladi. Rasm manbasi: Yerning global aylanishi, Kaidor, CC BY-SA 3.0. Rasm CC BY-SA 3.0 ruxsatnomasi asosida qayta ishlandi

Oltita havo oqimi yacheykalarida havo past bosimli zonalarda koʻtariladi: bittasi ekvatorda (kuchli ekvator quyosh energiyasi taʼsirida) va ikkitasi

60^{o}

S h

J

da. Koʻtarilayotganda havo soviydi va namlikning koʻp qismi yomgʻir yoki qor shaklida tushadi. Bu ekvator va

60^{o}

S h

J

hududlarda yuqori yogʻingarchilikka sabab boʻladi.

Namlikni tushirib yuborganidan keyin yuqori bosimli zonalarda koʻtarilgan havo quruq boʻladi va qutblarga qarab (atmosferada yuqori koʻtarilgan holatda) harakatlanadi. Yuqori bosimli zonalarda yana pastga tushganda (qutblardagi

30^{o}

S h

J

da) quruq havo yuzadan namlikni yutadi, natijada

30^{o}

S h

J

da choʻl mintaqalari, shimol va janubiy qutblarda quruq mintaqalar paydo boʻladi.

Bir yil davomida Yerning turli burchaklari quyoshga yaqin keladi va shu tariqa koʻproq insolyatsiyalanadi. Chunki Yerning aylanish oʻqi Quyosh atrofida aylanadigan tekislikka perpendikulyar emas, aksincha, bu tekislikka nisbatan

23

°

ostida joylashgan.

Masalan, dekabrda janubiy yarimshar quyoshga qarab buriladi, natijada janubiy yarimshar uchun yoz, shimoliy yarimshar uchun esa qish fasli boʻladi. Iyun oyida buning aksi roʻy beradi, yoz shimoliy yarimsharda, qish esa janubiy yarimsharda boʻladi.

Rasm manbasi: qish tomonda Yerning yoritilishi va yoz tomonda Yerning yoritilishi, Przemyslaw Idzkiewicz CC BY 2.0. Rasm CC BY 2.0 ruxsatnomasi asosida qayta ishlandi

Quyosh energiyasining choʻqqiga kirish holatidagi mavsumiy oʻzgarishlar havo aylanishi va iqlim zonalari joylashuvining siljishiga olib kelishi mumkin. Masalan, ekvator yaqinidagi past bosim zonasi (intertropik konvergensiya zonasi deb nomlanadi) yil davomida Yerning yoʻnalishi oʻzgarishiga qarab oʻzgarib, ekvator yaqinidagi hududlarda yomgʻirli va quruq mavsumlarni keltirib chiqaradi

^{2}

Togʻlar, balandlik va iqlim

Iqlimning shakllanishida kenglik juda muhim ahamiyatga ega, choʻl va turli kengliklardagi yogʻingarchilik bunga misol. Lekin sezganingizdek bu hammasi emas. Chunki bir xil kenglikdagi hamma joylar bir xil iqlimga yoki bir xil biomga ega emas!

Dengiz sathidan koʻtarilish iqlimni shakllantiruvchi omillardan biridir. Hayotdan haqiqiy misol keltirsam, bolaligimda tepalikning yuqori qismida joylashgan maktabga qatnardim. Baʼzan sinfdoshlarimiz bilan qorboʻron oʻynardik, tepalikdan pastki hududlarda esa qor boʻlmasdi. Nima uchun? Dengiz sathidan balandda havo sovuqroq boʻladi, shuning uchun baʼzida pastdagi maydonlarda yomgʻir yogʻayotganida maktabimiz uzra qor yogʻib turardi.

Umuman olganda, balandroq joylar yaqin atrofdagi pasttekisliklarga qaraganda sovuqroq iqlimga ega. Har

1000

metrga koʻtarilishimiz bilan havo harorati

6

^{o} C

ga pasayib boradi

^{3}

Harorat balandlikka koʻtarilishimiz bilan oʻzgarishi sababli (namlik va tuproq turi kabi) togʻning turli balandliklarida turlicha biomlar boʻlishi mumkin. Masalan, baland togʻning pastki yonbagʻirlarida oʻtloqlar boʻlishi mumkin, ammo alp tundrasi shimoliy qutb yaqinidagi arktik tundra biomiga oʻxshash baland togʻ zonasida joylashgan

^{4, 5}

Shuningdek, togʻlar oʻz yonbagʻirlarida va atrofdagi joylarda yogʻingarchilikning shakllanishiga taʼsir qiladi. Bir vaziyatni tasavvur qiling, togʻ maʼlum bir yoʻnalishda, masalan, okean tomonidan esayotgan shamolga duch keldi. Ayniqsa, agar shamol nam boʻlsa, oldinga (shamolga qaragan) yonbagʻirlar va atrofdagi hududlarda koʻp yomgʻir yogʻishi mumkin.

Rasm manbasi: “Orografik effekt”, Meg Stewart (CC BY-SA 2.0). Rasm CC BY-SA 2.0 ruxsatnomasi asosida qayta ishlandi.

Nega bunday boʻldi? Havo yuqoriga koʻtarilayotganda suvni ushlab turish qobiliyatini yoʻqotadi, havo yuqorilagan sari soviydi va ortiqcha namlikni yomgʻir shaklida pastga tushiradi. Togʻning yuqori qismiga koʻtarilgan havo quruq, shuning uchun narigi tomon (botiq tomoni) choʻlga oʻxshash iqlimga ega. Orqa tarafdagi quruq mintaqa yomgʻir soyasi deb nomlanadi.

Yomgʻir soyasining ajoyib namunasini Vashington shtatidan olish mumkin. Sohil boʻyida nam havo Tinch okeani sohili boʻylab siljiydi va “Kaskadlar” deb nomlangan togʻ tizmalarini qamrab oladi.

Nam havo yuqoriga qarab harakatlanganda, namlikni yomgʻir shaklida tushiradi va Sietlga (togʻlarning okean tomonida joylashgan) oʻzining mashhur yomgʻirli iqlimini beradi. Togʻlarning narigi tomonida yomgʻir soyasi joylashgan boʻlib, bu Sharqiy Vashingtonga quruq iqlim sharoitini beradi.

Koʻllar, okeanlar va iqlim

Yuqoridagi misoldan koʻrinib turibdiki, suv havzalari (ayniqsa, okeanlar va koʻllar) atrofdagi hududlarning iqlimiga taʼsir qilishi mumkin. Aslida, suv havzalari iqlimga turli darajada taʼsir qiladi, hatto togʻlar boʻlmaganda ham.

Umuman olganda, koʻllar, okeanlar va oqimlar iqlim jarayonlari shakllanishida muhim ahamiyatga ega, bular suv uchun ombor vazifasini bajaradi, ular bugʻlanib ketib, yomgʻir yoki qor shaklida yerga tushishi mumkin. Bu jarayon haqida suvning davriy aylanishi maqolasi orqali batafsil maʼlumotga ega boʻlishingiz mumkin.

Shuningdek, suv havzalari yaqin atrofdagi quruqliklarning haroratini pasaytiradi. Yaʼni ular yuqori haroratning imkon qadar koʻtarilishi va past harorat imkon qadar tushishining oldini oladi. Suvning noyob xususiyatlari va buni qanday amalga oshirishi haqida suvning oʻziga xos issiqlik sigʻimi videosi orqali koʻproq maʼlumot olishingiz mumkin.

Va nihoyat, okean oqimlari (suvni bir joydan ikkinchi joyga olib boradigan) yaqin atrofdagi yerning iqlimiga sezilarli taʼsir koʻrsatishi mumkin. Quyidagi xaritada Yerning asosiy oqimlari koʻrsatilgan:

Issiq oqimlar rasmda qizil koʻrsatkich bilan, sovuq oqimlar koʻk koʻrsatkich bilan, neytral oqimlar esa qora rangdagi koʻrsatkich bilan belgilangan. Rasm manbasi: “Corrientes oceanicas,” Popadius (jamiyat mulki).

Oqimlarning iqlimga qanday taʼsir qilishini koʻrish uchun, keling, bir xil kenglikda joylashgan ikkita shaharni taqqoslaylik: London (Angliya) va Kalgari (Kanada)

^{6}

. London faqat qishda

40

^{o} F

haroratgacha pasayadi. Kalgarida esa odatiy ravishda

10

^{o} F

dan past harorat kuzatiladi – tabiiyki, bu juda sovuq!

^{7, 8}

London va Kalgari oʻrtasidagi bu farq Golfstrim deb nomlangan oqim taʼsirida paydo boʻladi. Golfstrim oqimi ekvatorda isitilgan suvni Qoʻshma Shtatlarning sharqiy qirgʻoqlari yonidan olib oʻtib, Shimoliy Atlantika oqimi deb nomlangan boshqa oqimga olib boradi. Ushbu oqim iliq suvni Angliya va Yevropaning gʻarbiy sohillari orqali oʻtkazadi, natijada iqlim iliqroq boʻladi

^{9}

Oqimlarning yoʻnalishlari asosan shamol yoʻnalishlari orqali hosil qilinadi

^{10}

. Garchi biz bu haqida kengroq toʻxtalmagan boʻlsak ham, agar siz Yerning aylanayotgan havo yacheykalari tasvirlangan rasmga qaytsangiz, aylanadigan yacheykalar va Yerning aylanishi tufayli maʼlum bir yoʻnalishda, maʼlum bir kengliklardan oqib oʻtadigan shamollar paydo boʻlishini koʻrishingiz mumkin. Ushbu shamollar suvning harakatini qoʻzgʻatadi va shuning natijasida oqimlarni keltirib chiqaradi.

Nima uchun iqlim muhim ahamiyatga ega?

Iqlim har xil turlar yashashi mumkin boʻlgan hududni belgilovchi asosiy omildir. Bu qoida hayot (shajara) daraxtining koʻplab shoxlarida, hayvonlardan (bizning doʻstimiz qutb ayigʻi kabi) tortib to oʻsimliklar va mikroblargacha amal qiladi. Har bir tur yashab qolish uchun oʻziga xos sharoitlarga muhtoj, ularning aksariyati bevosita yoki bilvosita iqlim bilan bogʻliq.

Agar mintaqadagi iqlim sharoiti oʻzgarsa, u yerda yashaydigan turlar ham oʻzgarishi mumkin. Masalan, yomgʻirning kamayishi tufayli bu mintaqada ilgarigi oʻsimlik turlari oʻsmasligi va oʻrniga choʻl mintaqasi hosil boʻlishi mumkin. Bunday oʻzgarishlar ekologik tarmoqlarga kaskadli taʼsir oʻtkazishi mumkin, oʻsimliklarning oʻzgarishi esa ularga qaram boʻlgan barcha hayvonlarga taʼsir koʻrsatadi.

Ushbu prinsip iqlimning har qanday oʻzgarishiga u xoh kichkina, xoh katta hududga taʼsir koʻrsatishidan qatʼi nazar amal qiladi. Ammo bu hozirgi paytda yuz berayotgan global iqlim oʻzgarishi munosabati bilan ayniqsa muhimdir. Olimlar insoniyat faoliyati natijasida

2100

-yilgacha oʻrtacha harorat

1

-

5

°

C

ga koʻtarilishini taxmin qilishmoqda

^{11}

. Haroratdagi kichik farqlarga sezgir turlar uchun bu halokatli oʻzgarish boʻlishi mumkin.

Global iqlim oʻzgarishlari va uning turlar areali hamda biologik xilmaxillikka taʼsirini Kaliforniya Fanlar akademiyasining iqlim oʻzgarishlari va biologik xilmaxillik videosi orqali bilib olishingiz mumkin.

Mavzuga oid manbalar:

Ushbu maqola quyidagi maqolalarning oʻzgartirilgan hosilasidir:

"Biomes", in Principles of Biology, by Robert Bear, Davron Rintoul, Bruce Snyder, Martha Smith-Caldas, Christopher Herren, and Eva Horne, CC BY 4.0. Download the original article for free at http://cnx.org/contents/db89c8f8-a27c-4685-ad2a-19d11a2a7e2e@24.18.
"Biogeography," in Principles of Biology, by Robert Bear, Davron Rintoul, Bruce Snyder, Martha Smith-Caldas, Christopher Herren, and Eva Horne, CC BY 4.0. Download the original article for free at http://cnx.org/contents/db89c8f8-a27c-4685-ad2a-19d11a2a7e2e@24.18.
"Climate and the effects of global climate change," by Robert Bear and Davron Rintoul, CC BY 4.0. Download the original article for free at http://cnx.org/contents/77713b38-a79e-4591-8481-2a98b8066e23@5.
"Climate processes; External and internal controls," by Jonathan Tomkin, CC BY 3.0. Download the original article for free at http://cnx.org/contents/e4ba899f-d471-40a9-a993-4b3872d86644@18.
"Biomes," by CK-12 Foundation, CC BY-NC 3.0.

Ushbu maqola CC BY-NC-SA 4.0 litsenziyasiga ega.

Mavzuda keltirilgan iqtiboslar:

Halasz, Peter. (2016, April 5). Why the polar regions are colder. Retrieved September 18, 2016 from WikiMedia Commons: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Oblique_rays_04_Pengo.svg.
Purves, W. K., Sadava, D. E., Orians, G. H., and Heller, H.C. (2003). Ecology and biogeography. In Life: The science of biology (7th ed., pp. 1074-1075). Sunderland, MA: Sinauer Associates.
Ricklefs, Robert E. (1990). Climate, topography, and the diversity of natural communities. In Ecology (3rd ed., pp. 149). New York, NY: W. H. Freeman and Company.
Ricklefs, Robert E. (1990). Climate, topography, and the diversity of natural communities. In Ecology (3rd ed., pp. 150). New York, NY: W. H. Freeman and Company.
Tundra. (2016, August 18). Retrieved September 18, 2016 from Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Tundra.
List of cities by latitude. (2016, September 16). Retrieved September 18, 2016 from Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_cities_by_latitude.
Calgary: Annual weather averages. (n.d.). Retrieved September 18, 2016 from http://www.holiday-weather.com/calgary/averages/.
London: Annual weather averages. (n.d.). Retrieved September 18, 2016 from http://www.holiday-weather.com/london/averages/.
Reece, J. B., Urry, L. A., Cain, M. L., Wasserman, S. A., Minorsky, P. V., and Jackson, R. B. (2011). Earth's climate varies by latitude and season and is changing rapidly. In Campbell biology (10th ed., p. 1162). San Francisco, CA: Pearson.
Raven, Peter H., Johnson, George B., Mason, Kenneth A., Losos, Jonathan B., and Singer, Susan R. (2014). Ecosystem effects of sun, wind, and water. In Biology (10th ed., AP ed., pp. 1233). New York, NY: McGraw-Hill.
Intergovernmental Panel on Climate Change. (2014). SPM 2.2. Projected changes in the climate system. In climate change 2014 synthesis report summary for policymakers. Retrieved from http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/syr/AR5_SYR_FINAL_SPM.pdf.
The quoted range of predicted temperature increases is relative to temperatures from 1986-2005 period and corresponds to scenarios RCP4.5, RCP6.0 and RCP8.5 (roughly, some mitigation, continuation, or some exacerbation of present trends), but not to scenario RCP2.6 (strong mitigation of greenhouse gas emissions).

Mavzuga oid qoʻshimcha maʼlumotlar:

Breed, G. A., Stichter, S., and Crone, E. E. (2012). Climate-driven changes in northeastern US butterfly communities. Nature Climate Change, 3, 142-145. http://dx.doi.org/10.1038/nclimate1663. Retrieved from http://www.naba.org/chapters/nabambc/downloads/BreedStichterCrone2012.pdf.

Calgary: Annual weather averages. (n.d.). Retrieved September 18, 2016 from http://www.holiday-weather.com/calgary/averages/.

Climate. (2016, March 3). Retrieved March 10, 2016 from Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Climate.

Gulf Stream. (2016, September 16). Retrieved September 18, 2016 from Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Gulf_Stream.

Halasz, Peter. (2016, April 5). Why the polar regions are colder. Retrieved September 18, 2016 from WikiMedia Commons: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Oblique_rays_04_Pengo.svg.

Heating imbalances. (n.d.). In NASA Earth observatory. Retrieved September 18, 2016 from http://earthobservatory.nasa.gov/Features/EnergyBalance/page3.php.

Intergovernmental Panel on Climate Change. (2014). SPM 2.2. Projected changes in the climate system. In climate change 2014 synthesis report summary for policymakers. Retrieved from http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/syr/AR5_SYR_FINAL_SPM.pdf.

Intertropical convergence zone. (2016, March 5). Retrieved March 10, 2016 from Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Intertropical_Convergence_Zone.

Jakuboski, S. (2012, September 29). Butterfly range shifts are a sign of global warming. In Green science: Musings of a young conservationist. Retrieved from http://www.nature.com/scitable/blog/green-science/butterflies.

List of cities by latitude. (2016, September 16). Retrieved September 18, 2016 from Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_cities_by_latitude.

London: Annual weather averages. (n.d.). Retrieved September 18, 2016 from http://www.holiday-weather.com/london/averages/.

National Oceanic and Atmospheric Administration. (2008, March 25). Currents. In _NOAA ocean service education. Retrieved from http://oceanservice.noaa.gov/education/kits/currents/05currents1.html.

North Atlantic Drift (Gulf Stream). (n.d.). In WeatherOnline. Retrieved September 18, 2016 from http://www.weatheronline.co.uk/reports/wxfacts/North-Atlantic-Drift-Gulf-Stream.htm

Observe an animation of the Coriolis effect over Earth's surface. (n.d.). In Exploring earth. Retrieved from http://www.classzone.com/books/earth_science/terc/content/visualizations/es1904/es1904page01.cfm.

Parmesan, C. Ryrholm, N., Stefanescu, C., Hill, J. K., Thomas, C. D., Descimon, H., Huntley, B., Kaila, L., Kullberg, J., Tammaru, T. , Tennent, W. J., Thomas, J. A., and Warren, M. (1999). Poleward shifts in geographical ranges of butterfly species associated with regional warming. Nature, 399, 579-583. http://dx.doi.org/10.1038/21181. Retrieved from http://www7.nau.edu/mpcer/direnet/publications/publications_p/files/Parmesan_1999.pdf.

Purves, W. K., Sadava, D. E., Orians, G. H., and Heller, H.C. (2003). Ecology and biogeography. In Life: The science of biology (7th ed., pp. 1074-1076). Sunderland, MA: Sinauer Associates.

Raven, Peter H., Johnson, George B., Mason, Kenneth A., Losos, Jonathan B., and Singer, Susan R. (2014). Ecosystem effects of sun, wind, and water. In Biology (10th ed., AP ed., pp. 1230-1235). New York, NY: McGraw-Hill.

Ricklefs, Robert E. (1990). Climate, topography, and the diversity of natural communities. In Ecology (3rd ed., pp. 140-169). New York, NY: W. H. Freeman and Company.

Reece, J. B., Urry, L. A., Cain, M. L., Wasserman, S. A., Minorsky, P. V., and Jackson, R. B. (2011). Earth's climate varies by latitude and season and is changing rapidly. In Campbell biology (10th ed., pp. 1161-1164). San Francisco, CA: Pearson.

Snodgrass, E. (May 14, 2012). Climate projections. In OpenStax CNX. Retrieved from http://cnx.org/contents/e28fe097-1e9d-45ae-b730-9529b9c9a448@8/Climate_Projections.

Taylor, George. (n.d.). Precipitation, global distribution of. In Water encyclopedia: Science and issues. Retrieved September 18, 2016 from http://www.waterencyclopedia.com/Po-Re/Precipitation-Global-Distribution-of.html.

Tundra. (2016, August 18). Retrieved September 18, 2016 from Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Tundra.

Van Domelen, D. (1996). The Coriolis effect. Retrieved from https://stratus.ssec.wisc.edu/courses/gg101/coriolis/coriolis.html.

Van Domelen, D. (2008, January 13). A (hopefully) simple explanation of the Coriolis force. Retrieved from http://www.dvandom.com/coriolis/.

Walther, G.-R., Post, E., Convey, P., Menzel, A., Parmesan, C., Beebee, T. J. C., Fromentin, J.-M., Hoegh-Guldberg, O., and Bairlein, F. (2002). Ecological responses to recent climate change. Nature, 416, 389-395. http://dx.doi.org/10.1038/416389a. Retrieved from http://eebweb.arizona.edu/courses/Ecol206/Walther%20et%20al%20Nature%202002.pdf.

Westerlies. (2016, February 21). Retrieved March 10, 2016 from Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Westerlies.

Spencer, Chrissy. (2015, August 13). Introduction to ecology: Major patterns in Earth's climate. In Biology 1510 biological principles. Retrieved from http://bio1510.biology.gatech.edu/module-2-ecology/introduction-to-ecology-major-patterns-in-earths-climate/.

Muhokamaga qoʻshilmoqchimisiz?

Kirish

Saralash:

Hozircha izohlar yoʻq.

Ingliz tilini tushunasizmi? Khan Academyʼning inglizcha saytida boʻlayotgan muhokamalarni koʻrish uchun shu yerga bosing.