If you're seeing this message, it means we're having trouble loading external resources on our website.

Agar veb-filtrlardan foydalanayotgan boʻlsangiz *.kastatic.org va *.kasandbox.org domenlariga ruxsat berilganligini tekshirib koʻring.

Asosiy kontent

Mustaqil irsiylanish qonuni

Mendelning mustaqil irsiylanish qonuni. Diduragay chatishtirish. 4×4 Pennet katakchasi.

Kirish

Belgilarning ajralish qonuni bir gen bilan bogʻliq belgining qanday qilib irsiylanishi ehtimolligini aniqlash imkonini beradi. Lekin baʼzi holatlarda ikki xil genga bogʻlangan ikki xil belgining qanday qilib irsiylanishiga qiziqishimiz ham mumkin. Xoʻsh, buni qanday bilishimiz mumkin?
Aniq natijalarni hosil qilish uchun oldin biz bu genlar mustaqil irsiylanadimi yoki yoʻqmi shu savolga javob topishimiz kerak. Buning uchun bu genlar gametalarga “alohida” yoki “birikkan” holda bir butun boʻlib tarqalishini aniqlashtiramiz.
Gregor Mendel bu savolga qiziqqanida, u turli xil genlar belgilarning mustaqil irsiylanishi qonuniga muvofiq, bir-biridan mustaqil holda irsiylanishini aniqladi. Quyidagi maqolada biz belgilarning mustaqil irsiylanishi qonuni va bu qonun ehtimolliklarni aniqlash jarayonlarida qanday qoʻllanishi haqida bilib olamiz. Shuningdek, qonun qachon va nega toʻgʻri yoki toʻgʻri emasligini ham koʻrib chiqamiz.
Eslatma: agar siz individual genlar qanday irsiylanishi haqida hali maʼlumotga ega boʻlmasangiz, bu maqolani oʻqishdan oldin belgilarning ajralish qonuni maqolasi yoki irsiyatga kirish videodarsini koʻrib chiqishingiz mumkin.

Belgilarning mustaqil irsiylanish qonuni nima?

Mendelning belgilarning mustaqil irsiylanishi qonuniga koʻra, ikki yoki undan ortiq turli gen allellari gametalarga bir-biridan mustaqil holda taqsimlanadi. Boshqacha qilib aytganda, allel genlar boshqa gametalardagi genlarga taʼsir qilmagan holda tarqaladi.

Misol: noʻxat donining rangi va shaklini belgilovchi genlar

Belgilarning mustaqil irsiylanishi qonuniga aniq misol boʻladigan vaziyatni koʻrib chiqsak. Tasavvur qiling, biz toza liniyali ikkita noʻxat oʻsimligini chatishtiramiz: biri sariq, silliq donli (YYRR) va boshqasi yashil, burushgan donli (yyrr) boʻlsin. Ikkala ota-ona ham gomozigota boʻlgani uchun belgilarning ajralish qonuniga koʻra, doni yashil, burushgan oʻsimlikdan ry gameta va doni sariq, silliq oʻsimlikdan esa RY gameta hosil boʻladi. Natijada F1 avloddagi farzandlarning hammasi RrYy genotipga ega boʻladi.
Bosh va kichik harflardan bilishimiz mumkinki, donning sariq rangini belgilovchi allel yashil rangini belgilovchi allelga nisbatan, donning silliq shaklini belgilovchi allel burushgan shaklini belgilovchi allelga nisbatan dominant hisoblanadi. Yaʼni F1 dagi oʻsimliklarning hammasi sariq va silliq donli boʻladi. Chunki ular ikkita geni boʻyicha geterozigota boʻlib, F1 dagi oʻsimliklar diduragaylar deb ataladi (“di-” – ikki, “duragay” – geterozigota).
Ikkita diduragay oʻsimlikni chatishtirish diduragay chatishtirish deb ataladi. Mendel chatishtirishdan soʻng keyingi avlodda noʻxat donining toʻrt xil koʻrinishini aniqladi: sariq va silliq, sariq va burushgan, yashil va silliq, shuningdek, yashil va burushgan. Bu fenotip koʻrinishlar 9:3:3:1 nisbatda hosil boʻldi.
Don rangi hamda shaklini ifodalovchi genlarning mustaqil irsiylanishi gipotezasini tasvirlovchi rasm.
Diagrammadagi sariq Y va silliq R allellar hamda yashil r va burushgan y allellar birikkan holda irsiylanmaydi. Aksincha, bu ikki gen allellari mustaqil holda irsiylanadi.
P avlod: sariq, silliq donli oʻsimlik (YYRR) yashil, burushgan donli oʻsimlik bilan chatishtiriladi. Har bir ota-ona faqat bir turdagi gameta YR yoki yr ni hosil qiladi.
F1 avlod: F1 dagi YyRr genotipli diduragay oʻsimliklarning donlari sariq va silliq boʻladi. F1 dagi oʻsimliklar 4 xil turdagi gameta hosil qiladi: YR, Yr, yR, yr. Ushbu gametalarni 4X4 oʻlchamli Pennet katakchasining yuqorisidan yonga qarab joylashtirib, urugʻlanish hodisalarini jadvalda ifodalab chiqamiz. Bundan F2 avlod oʻsimliklarining genotiplari ehtimolligini aniqlashimiz mumkin boʻladi.
F2 avlod: Pennet katakchasini toʻldirish orqali 4 xil fenotipik sinflar ehtimolligini hosil qilishimiz mumkin: sariq/silliq, sariq/burushgan, yashil/silliq va yashil/burushgan hamda ular 9:3:3:1 nisbatda boʻladi. Ushbu ehtimollik modeli don rangi va shakliga javobgar genlar mustaqil holda irsiylanishini koʻrsatadi.
Pennet katakchasi:
YRYryRyr
YRYYRRYYRrYyRRYyRr
YrYYRrYYrrYyRrYyrr
yRYyRRYyRryyRRyyRr
yrYyRrYyrryyRryyrr
Oddiy shrift – sariq, silliq fenotip; Kursiv shrift – sariq, burushgan fenotip; Qalin shrift – yashil, silliq fenotip; Qalin, kursiv shrift – yashil, burushgan fenotip.
Manba: “Laws of inheritance: Figure 2” (Irsiyat qonunlari: 2-rasm) / OpenStax College, Biology, CC BY 4.0.
Bu nisbat Mendel belgilarning mustaqil irsiyalanishi qonunini yaratishiga muhim asos boʻldi. F1 dagi oʻsimlik ehtimoli teng toʻrt xil gameta (sperma va tuxum): YR, Yr, yR va yr larni hosil qiladi va natijada biz kutgan 9:3:3:1 nisbat hosil boʻladi. Boshqacha qilib aytganda, har bir gameta Y yoki y allelni va alohida ravishda R yoki r allelni tasodifiy qabul qiladi (va bundan ehtimoli teng toʻrtta kombinatsiya hosil boʻladi).
Biz toʻrt xil gameta turi va 9:3:3:1 nisbat oʻrtasidagi bogʻlanishni Pennet katakchasida osongina aniqlashimiz mumkin. Katakni hosil qilish uchun dastlab hosil boʻlish ehtimoli teng 4 xil gametani har bir vertikal va gorizontal oʻqlar boʻylab yozib chiqamiz. Keyin har bir urugʻlanish hodisasini oʻqlardagi gametalarni birlashtirish orqali jadvaldagi katakchalarga yozib chiqamiz. Gametalar oʻrtasida sodir boʻlish ehtimoli teng jami 16 ta urugʻlanish hodisasi 16 ta katakchada koʻrsatiladi. Mendel aniqlaganidek, kataklardagi avlod genotiplari fenotiplarning 9:3:3:1 nisbatiga mos keladi.

Mustaqil irsiylanish birikishga qarshi

Yuqoridagi boʻlimda Mendelning mustaqil irsiylanish qonunini va bu qonun qanday qilib 9:3:3:1 nisbatga sabab boʻlishi haqida qisqacha tanishib chiqdik. Ammo muqobil ehtimollik qanday edi? Agar ikkita gen belgilarning mustaqil irsiylanishi qonuniga boʻysunmaganida, nima sodir boʻlgan boʻlar edi?
Ekstremal holatda don shakli va rangini ifodalovchi genlar birikkan holda irsiylanishi ham mumkin edi. Buning natijasida sariq va silliq don allellari hamda yashil va burushgan don allellari har doim birga boʻlishi kerak edi.
Bu qanday sodir boʻladi? Tasavvur qiling, rang va shaklni belgilovchi genlar bir-biriga birikkan boʻlib, quyidagi diagrammada tasvirlangan allellar atrofidagi katakchalar kabi bir-biridan ajralmaydi. Masalan, ikkita gen xromosomada bir-biriga juda-juda yaqin joylashgan boʻlsa, birikish sodir boʻladi.
Don shakli va rangining toʻliq birikkan holda irsiylanishini koʻrsatuvchi gipoteza ifodasi.
Bu diagrammada Y va R allellar hamda y va r allellar bir butunlik (Y-R) va (y-r) sifatida ifodalangan.
P avlod: (Y-R)(Y-R) genotipli sariq, silliq erkak organizm (y-r)(y-r) genotipli yashil, burushgan urgʻochi organizm bilan chatishtiriladi. Har bir ota-ona faqat bir turdagi (Y–R) yoki (y-r) gameta ishlab chiqaradi.
F1 avlod: F1 diduragay oʻsimliklari ikki belgi boʻyicha geterozigota boʻlib, har biri sariq, silliq fenotipga ega. Allel juftlar F1 chatishtirish davomida ajralmas birlik sifatida saqlanadi: (Y-R)(y-r). F1 diduragaylari oʻz-oʻzidan urugʻlanganda ular ikki xil gameta hosil qilishi mumkin: (Y-R) yoki (y-r). Bu ikki xil gametalarning hosil boʻlish ehtimoli 50% boʻlib, biz F2 dagi oʻsimlik genotiplarini quyidagicha aniqlashimiz mumkin: 2x2 koʻrinishdagi Pennet katakchasiga gametalar oʻqlar boʻylab yozib chiqiladi va katakchalar urugʻlanish hodisalarining ehtimoliy natijalari bilan toʻldirib chiqiladi.
F2 avlod: Pennet katakchalarini toʻldirish orqali 1:2:1 nisbatda uch xil genotipga ega boʻlamiz: (Y-R)(Y-R), (Y-R)(y-r) va (y-r)(y-r). Ushbu genotiplar sariq va silliq, yashil va burushgan donli oʻsimliklarning 3:1 nisbatiga mos keladi. Don shakli va rangini belgilovchi genlardagi ushbu ehtimoliy model toʻliq birikish hodisasidir. (Eslatma: aslida ushbu model oʻsha ikki gen uchun haqiqatan toʻgʻri kelmaydi. Bu shunchaki Mendel tekshirayotgan ikkita gipotezadan biri, xolos).
F1 dagi diduragay oʻsimlik rangni va shaklni belgilovchi allellarni gametalarga alohida-alohida taqsimlagandan koʻra, ularni har bir gametaga oddiygina “birikkan” holda: YR yoki yr shaklida taqsimlashni afzal koʻrgan boʻlardi.
Bu holatda oʻz-oʻzidan urugʻlanish natijalari ehtimolligini aniqlash uchun ham yuqorida koʻrsatilganidek, Pennet katakchasidan foydalanishimiz mumkin. Agar don shakli va rangi birgalikda yoki toʻliq birikkan holda irsiylansa, diduragay chatishtirish natijasida ikki xil turdagi sariq/silliq va yashil/burushgan avlod 3:1 nisbatda hosil boʻladi. Mendelning belgilarning mustaqil irsiylanish qonuniga muvofiq olgan natijalari (yuqorida koʻrilgan 9:3:3:1 nisbat) biroz boshqacharoq boʻlib, genlar mustaqil taqsimlangan edi.

Mustaqil irsiylanish sodir boʻlishining sababi

Mustaqil irsiylanish nega yuz berishini bilish uchun biz yarim asr ilgarilashimiz va genlar xromosomada joylashganini kashf etishimiz kerak. Aniqroq aytganda, organizmdagi genning ikki nusxasi (Y va y allellar) gomologik juft xromosomalarda bitta nuqtada joylashgan. Gomologik xromosomalar aynan bir xil emas, ammo oʻxshash boʻlib, har biri ota va onadan farzandga oʻtadi.
Belgilarning mustaqil irsiylanishi qonunining fizik asoslari gametalar hosil boʻlishining meyoz I jarayoniga borib taqaladi. Bu jarayonda gomologik xromosomalar ajralishga tayyorlanish uchun hujayra markazidagi tasodifiy joylarda juftlashadi. Har bir xromosoma juftining joylashuvi tasodifiy boʻlgani uchun gametalar turli xil “ota” va “ona” gomolog xromosomalariga ega boʻladi.
Bu nimani anglatishini bilish uchun quyidagi diagrammada berilgan metafaza I bosqichidagi birinchi xromosoma tartibini (yuqorida) ikkinchi xromosoma tartibi (quyida) bilan solishtiring. Birinchi holatda qizil – “ona” xromosomalar birgalikda boʻlsa, ikkinchi holatda ular ajralib, koʻk – “ota” xromosomalar bilan birlashgan. Noʻxat oʻsimligida boʻlganidek, meyoz koʻp marta sodir boʻlsa, biz yuqoridagi ikkala tartibni hamda RY, Ry, rY va ry gametalar sinfini teng ehtimolda olishimiz mumkin.
Gomologik xromosoma juftlari meyozning metafaza I bosqichida metafaza plastinkasi boʻylab joylashadi. Har bir genning turli koʻrinishlariga ega boʻlgan gomologik xromosomalar tasodifiy ravishda qiz hujayra yadrolariga ajraladi va ehtimoliy genetik joylashuvlarning turli koʻrinishlarini hosil qiladi.
The laws of inheritance: Figure 5” (Irsiyat qonunlari: 5-rasm) nomli grafik material OpenStax College, Concepts of Biology, CC BY 4.0ʼdan moslashtirib olindi.
Turli xromosomalarda joylashgan genlar ( Y va R genlariga oʻxshab) mustaqil holatda irsiylanadi. Don shakli va rangini ifodalovchi genlar real hayotda noʻxat genomidagi 1- va 7-xromosomalarda joylashgan boʻladi1. Bir xromosomada boʻlib, bir-biridan uzoq joylashgan genlar ham krossingover hisobiga mustaqil irsiylanadi yoki meyozning dastlabki bosqichlarida gomologik xromosoma qismlarining oʻzaro almashinishi roʻy beradi.
Biroq shunday genlar juftligi borki, ular odatda mustaqil irsiylanmaydi. Agar genlar xromosomada bir-biriga yaqin joylashgan boʻlsa, bir xromosomadagi allellar mustaqil emas, balki koʻpincha birikkan holatda irsiylanadi. Bunday genlar mustaqil irsiylanishni namoyon qilmaydi va birikkan deyiladi. Biz genetik birikish haqida keyinchalik boshqa maqola va videolarda batafsil toʻxtalib oʻtamiz.

Mavzu boʻyicha bilimingizni tekshiring

  1. Aytaylik, siz toza liniyali, qora, jingalak yungli it bilan boshqa toza liniyali, sariq, tekis yungli itni chatishtirdingiz. F1 da hamma kuchukchalar qora va tekis yungli boʻldi. Keyin F1 dagi itlarni bir-biriga chatishtirib, F2 avlodni oldingiz.
    P avlod: toza liniyali, qora, jingalak yungli it toza liniyali, sariq, tekis yungli it bilan chatishtirildi.
    F1 avlod: Barcha F1 dagi itlar qora, tekis yungli boʻldi. F1 dagi itlar F2 avlodni olish uchun oʻzaro chatishtirildi.
    F2 avlod: F2 dagi sariq, tekis yungli kuchukchalar nisbati qanday?
Agar yung rangi va koʻrinishi mustaqil irsiylanuvchi ikki gen tomonidan boshqarilsa, F2 dagi sariq, tekis yungli kuchukchalar nisbatini toping?
Bitta javobni tanlang: