If you're seeing this message, it means we're having trouble loading external resources on our website.

Agar veb-filtrlardan foydalanayotgan boʻlsangiz *.kastatic.org va *.kasandbox.org domenlariga ruxsat berilganligini tekshirib koʻring.

Asosiy kontent

Hujayraviy nafas olish va boshqa yoʻllar oʻrtasidagi bogʻlanishlar

Glyukozadan tashqari boshqa molekulalar qanday qilib hujayraviy nafas olishga kiradi? Hujayraviy nafas olishning oraliq mahsulotlaridan biosintez jarayonlarida foydalanish.

Kirish

Biz siz bilan glyukozaning parchalanishi xususida koʻp marotaba gaplashdik. Har safar tushlikka oʻtirganingizda, kurkali sandvich, sabzavotli vegger yoki salat isteʼmol qilasiz, ammo hech qachon bir kosa toʻla glyukozani tatib koʻrishni xohlamaysiz. Unday boʻlsa qanday qilib taom tarkibidagi boshqa moddalar yaʼni oqsillar, lipidlar, glyukozasiz uglevodlar, ATP hosil qilishda ishtirok etadi?
Tekshirishlardan maʼlum boʻlishicha, biz koʻrib chiqqan hujayra nafas olishi jarayonida elektron hosil boʻlishi uchun ushbu molekulalarning barchasi muhim oʻrin tutar ekan. Aminokislotalar, lipidlar va boshqa koʻplab uglevodlar, glikoliz va sitrat sikli jarayonining turli oraliq qismlariga aylanishlari mumkin. Bu, oʻz navbatida, ularga, hujayra nafas olishi jarayoniga turli yon tomonlardan qoʻshilish imkonini beradi. Ular ushbu jarayonga qoʻshilgach, NADH, FADHstart subscript, 2, end subscript va ATP hosil qilib, boshqa bosqichlarni bosib oʻtadilar.
Ushbu rasmda hujayra nafas olishi jarayoni va unga turli bosqichlarda turli molekulalarning qanday qilib kirishi koʻrsatilgan.
Glikoliz: shakar, yogʻlardan hosil boʻlgan glitserin va aminokislotaning boshqa turlari hujayra nafas olishi jarayoniga glikoliz paytida kirishlari mumkin.
Piruvat oksidlanish: aminokislotalarning ayrim turlari esa piruvat paytida kirishlari mumkin.
Sitrat sikli: yogʻ kislotalari va baʼzi turdagi aminokislotalar atsetil CoA sifatida va aminokislotaning boshqa turlari esa sitrat siklining vositachisi sifatida kirishi mumkin.
Ammo hujayra nafas olishi jarayoniga qoʻshilgan molekulalarning barchasi ham jarayonning soʻnggi bosqichigacha yetib bormaydi. Turli molekulalar turli xil oraliqlarda hujayra nafas olishini oziqlantirgani kabi, glikoliz va sitrat sikli paytida ular olib tashlanishi va oʻrnilariga yangi molekulalar hosil boʻlishi mumkin. Misol uchun, glikoliz va sitrat sikli vositasida amino kislotalarstart superscript, 1, end superscript hosil boʻladi.
Quyidagi boʻlimlarda biz qanday qilib glyukoza boʻlmagan turli molekulalar, hujayra nafas olishi jarayoniga qoʻshilishini koʻrib chiqamiz.

Uglevodlar qanday qilib ushbu jarayonga qoʻshiladi?

Koʻplab uglevodlar hujayraning nafas olish jarayoniga glikoliz paytida qoʻshiladilar. Baʼzi holatlarda esa jarayonga qoʻshilish uchun glyukoza polimerlarini, mustaqil glyukoza molekulalariga aylantiriladi. Misol uchun, glyukozaning glikogen deb nomlanuvchi polimeri, tanamizning jigar va muskul hujayralarida vujudga keladi va yashaydi. Agar qonda shakar miqdori pasayib ketsa, glikogen glyukoza-fosfat molekulalariga boʻlinib, glikolizga osongina kirib oladi.
Glyukozasiz monosaharidlar ham glikolizga qoʻshilishlari mumkin. Misol uchun, saharoza, glyukoza va fruktozadan kelib chiqadi. Ushbu shakarning parchalanishi orqali fruktoza glikolizga osongina kirib oladi: bunda fosfat guruhining qoʻshilishi uni fruktoza-6-fosfatga yaʼni glikoliz jarayonidagisquared uchinchi molekulaga aylantiradi. Natijada ushbu modda jarayonning eng soʻnggi bosqichiga yaqin boʻlgani uchun hujayra nafas olishida glyukoza qancha miqdorda ATP hosil qilsa, fruktoza ham shuncha miqdorda hosil qiladi.

Qanday qilib oqsillar ushbu jarayonga qoʻshiladi?

Siz oqsillarni taomingiz tarkibida isteʼmol qilsangiz, tanangizdagi hujayralar ulardan foydalanishdan oldin aminokislotalarga parchalanadilar. Koʻp holatlarda aminokislotalardan yangi oqsillarni hosil qilish uchun foydalaniladi.
Ammo organizmda aminokislotalar keragidan ortiq miqdorda boʻlsa va hujayralarning ularga ehtiyoji boʻlsa, ular hujayraning nafas olish jarayonida ishtirok etib energiyaga parchalanadilar. Hujayra nafas olishi jarayoniga qoʻshilish uchun aminokislotalar, birinchi navbatda, oʻz aminoguruhlarini yoʻq qilishlari kerak. Ushbu bosqich ammiakni left parenthesis, start text, N, H, end text, start subscript, 3, end subscript, right parenthesis chiqindiga aylantiradi, odamlarda va boshqa sutemizuvchilarda ammiak karbamidga aylanib, siydik bilan tanadan chiqariladi.
Shundan soʻng aminokislotalar hujayraning nafas olish jarayoniga turli bosqichlarda qoʻshiladilar. Har bir aminokislotaning kimyoviy xususiyati uni qaysi bosqichda aylantirishni belgilaydi.
Ushbu suratda alanin, glitsin, treonin, sistenin va serin kabi aminokislotalar piruvatga aylanishi mumkinligi koʻrsatilgan. Leytsin, lizin, fenilalanin, tirozin, triptofan va izoleytsin esa atsetil CoA ga aylanishi mumkin. Arginin, prolin, histidin, glutamin va glutamat α-ketoglutaratga aylanadi. Izoleytsin, valin, metionin va treonin suktsinil- CoA ga oʻzgarishi mumkin. Shuningdek, tirozin va penilalanin fumaratga, aspartat va asparagin esa oksaloatsetatga oʻzgarishi mumkin.
Rasm: "Uglevod, oqsil va lipid metabolik yoʻllarining oʻzaro bogʻliqligi," dan olindi, OpenStax Kolleji, Biologiya, CC BY 4.0. Original nusxasi Maykl Haggstormga tegishli.
Misol uchun, karboksil kislota zanjiriga ega boʻlgan aminokislotali glutamat moddasi sitrat siklining α-ketoglutarat oraligʻiga aylanadi. Glutamatning aynan ushbu oraliqqa kirishining eng katta sababi shuki, ikkisining ham bir xil tuzilishga ega karboksil guruhidan iborat molekulasi borligidadircubed.
Glutamat (aminokislota) va alfa-ketoglutarat (sitrat sikli vositachisi) bir xil tuzilishga ega. Ularning orasidagi yagona farqli jihat shuki, glutamat aminoguruhga, alfa-ketoglutarat esa karbon guruhga egadirlar.

Qanday qilib lipidlar ushbu jarayonga qoʻshiladi?

Yogʻlar, koʻpincha biz ularni triglitserid deb nomlaymiz, ikki tarkibiy qismga boʻlinib, hujayraning nafas olish jarayoniga turli bosqichlarda kirishlari mumkin. Triglitserid "glitserol" deb nomlangan uch karbonli molekuladan va glitserolga biriktirilgan uchta yogʻ kislotasidan tashkil topgan. Glitserol glikolizning glitseraldegid-3-fosfat vositachisiga aylanib, hujayra nafas olishi jarayonida ishtirok etishni davom ettirishi mumkin.
Yogʻ kislotasi, boshqa tomondan, mitoxondriya matritsasida sodir boʻluvchi beta-oksidlanish jarayonida ham parchalanishi mumkin. Beta-oksidlanish jarayonida, yogʻ kislotasi ikkita uglerod birikmalariga parchalanib, atsetil CoA hosil qilish uchun A enzemaga birikadi. Hosil boʻlgan atsetil CoA moddasi sitrat siki jarayoniga asta-sekin qoʻshiladi.

Hujayra nafas olish jarayoni – ikki taraflama harakatlanish mumkin boʻlgan yoʻlga oʻxshaydi.

Biz molekulalar qanday qilib hujayra nafas olishi jarayoniga kirishi haqida koʻp gaplashdik, ammo ularning ushbu jarayondan qanday qilib chiqib ketishlarini bilishimiz ham juda muhimdir. Molekulalar hujayra nafas olishi jarayonidan turli bosqichlarda chiqib ketib, aminokislotalar, nukleotidlar, lipidlar va uglevodlarni hosil qilishda ishtirok etishlari mumkin.
Misol uchun, atsetil CoA moddasi sitrat sikli jarayonidan chiqarilib, lipid xolesterolni hosil qilish uchun ishlatilishi mumkin. Xolesterol bizning tanamizda testosteron va estrogenlar kabi steroid gormonlarning orqa miya qismini hosil qiladi.
Molekulalarning hujayra nafas olishi jarayoniga kirib quvvat hosil qilgani yaxshimi yoki boshqa molekulalarni hosil qilishda ishtirok etgani yaxshimi degan savolga hujayraning holatidan kelib chiqib javob beriladi. Bunday holatda qaysi molekuladan foydalanish ham muhim ahamiyat kasb etadi.