If you're seeing this message, it means we're having trouble loading external resources on our website.

Agar veb-filtrlardan foydalanayotgan boʻlsangiz *.kastatic.org va *.kasandbox.org domenlariga ruxsat berilganligini tekshirib koʻring.

Asosiy kontent

Hujayraviy nafas olish bosqichlari

Hujayraviy nafas olish glyukozani parchalovchi va ATF hosil qiluvchi metabolik yoʻllarni oʻz ichiga oladi. Hujayraviy nafas olish bosqichlariga glikoliz, piruvat oksidlanishi, sitrat sikli yoki Krebs sikli va oksidlovchi fosforillanish kiradi.

Kirish

Hujayraning nafas olish jarayoni Yer yuzidagi eng betakror, ajoyib va moʻjizaviy hodisa hisoblanadi. Shu bilan birga, bu eng murakkab jarayonlardan biri hamdir. Men bu jarayonni birinchi bor oʻrganganimda, oʻzimni xuddi organik kimyoviy moddalar solingan idish ichiga tushib ketgandek his qilganman.
Ammo hujayraning nafas olish jarayoni bilan yaqindan tanishgandan keyin uning unchalik qoʻrqinchli hodisa emasligini bilib olasiz. Keling, bu jarayonni eng yuqori pogʻonadan, toʻrtta asosiy bir-biriga bogʻliq bosqichlarni oʻrganishdan boshlaymiz.

Hujayraning nafas olish bosqichlari

Hujayraning nafas olish bosqichlari
  1. Glikoliz. Oltita uglerodli glyukoza ikki piruvatga (har biri uchta karbondan) aylanadi. ATF va NADN hosil qilinadi. Bu reaksiya sitozolda amalga oshiriladi.
  2. Piruvat oksidlanishi. Piruvat mitoxondrial matritsaga kirib, Atsenil CoA deb ataladigan koenzim A bilan bogʻlangan ikki karbonatli molekulaga aylanadi. Karbonat angidrid chiqarilib, NADN ishlab chiqariladi.
  3. Sitrat sikli. Atsetil CoA toʻrt karbonli molekula bilan birlashadi va reaksiyalar siklidan oʻtib, oxirida toʻrt uglerodli boshlangʻich molekulani qayta tiklaydi. ATF (yoki baʼzi hollarda GTF), NADN va FADN_2 hosil qilinadi va uglerod dioksidi chiqariladi. Ushbu reaksiyalar mitoxondrial matritsada sodir boʻladi.
  4. Oksidlovchi fosforillanish. Boshqa bosqichlarda ishlab chiqarilgan NADN va FADN_2 elektronlarni ichki mitoxondriya membranadagi elektron harakatlanish zanjiriga biriktiradilar. Elektronlar zanjirdan pastga tushganda energiya chiqarilib, protonlarni matritsadan ichki membrana boʻshligʻiga tortib, gradiyent hosil qiladi. Protonlar ATF sintezi deb nomlangan ferment orqali matritsaga qaytib, ATF hosil qiladi. Elektron harakatlanish zanjirining oxirida kislorod elektronni qabul qiladi va protonlarni suv hosil qilish uchun oladi.
Hujayra nafas olishi jarayonida glyukoza molekulasi asta-sekin karbonat angidrid va suvga parchalanadi. Jarayon davomida baʼzi ATFlar glyukozani oʻzgartiradigan reaksiyalarda bevosita ishlab chiqariladi. Ammo undan ham koʻproq ATF "oksidlovchi fosforillanish" deb ataladigan jarayonda ishlab chiqariladi. Oksidlovchi fosforillanish elektronlarning elektron harakatlanish zanjiri orqali harakatiga, mitoxondriyaning ichki membranasiga joylashtirilgan bir qator oqsillar bilan quvvatlanadi.
Ushbu elektronlar dastlab glyukozadan kelib chiqib elektron tashuvchilar start text, N, A, D, end text, start superscript, plus, end superscript va start text, F, A, D, end text tomonidan elektron harakatlanish zanjiriga ulanadi, ular elektrni qabul qilgach start text, N, A, D, N, end text va start text, F, A, D, N, end text, start subscript, 2, end subscriptga aylanadilar. Yanada tushunarli boʻlishi uchun yuqoridagi diagrammada plus start text, N, A, D, N, end text yoki plus start text, F, A, D, H, end text, start subscript, 2, end subscriptlar haqida maʼlumot berildi. Molekula yoʻqdan bor boʻlmaydi, balki oʻzining elektron tashuvchi holatiga keladi.
start text, N, A, D, end text, start superscript, plus, end superscript plus 2, e, start superscript, minus, end superscript plus 2, start text, H, end text, start superscript, plus, end superscript right arrow start text, N, A, D, H, end text plus start text, H, end text, start superscript, plus, end superscript
start text, F, A, D, end text plus 2, e, start superscript, minus, end superscript plus 2, start text, H, end text, start superscript, plus, end superscript right arrow start text, F, A, D, H, end text, start subscript, 2, end subscript
Glyukoza molekulasining karbonat angidridga aylanishini va uning energiyasini, ATF va start text, N, A, D, H, end textslashstart text, F, A, D, H, end text, start subscript, 2, end subscript sifatida tanangizning hujayralarida qanday toʻplanishini koʻrish uchun hujayra nafas olish jarayonining toʻrtta bosqichini birma-bir oʻrganib chiqaylik:
  1. Glikoliz. Glikolizda glyukoza – olti karbonatli shakar, bir qator kimyoviy oʻzgarishlarga uchraydi. Natijada u uchta uglerodli organik molekula – piruvatning ikki molekulasiga aylanadi. Ushbu reaksiyalarda ATF hosil qilinadi va start text, N, A, D, end text, start superscript, plus, end superscript start text, N, A, D, N, end textga oʻzgartiriladi.
  2. Piruvat oksidlanishi. Glikolizdan har bir piruvat mitoxondriya matritsasiga – mitoxondriyaning ichki qismiga tushadi. U yerda atsetil KoA deb nomlanuvchi Koenzim A bilan bogʻlangan ikki karbonatli molekulaga aylanadi. Karbonat angidrid chiqarilib, start text, N, A, D, N, end text hosil boʻladi.
  3. Sitrat sikli. Soʻnggi bosqichda olingan atsetil CoA moddasi toʻrt karbonli molekula bilan birlashadi va reaksiyalar siklidan oʻtib, oxirgi bosqichda toʻrt uglerodli boshlangʻich molekulani tiklaydi. ATF, start text, N, A, D, N, end text va start text, F, A, D, N, end text, start subscript, 2, end subscript ishlab chiqariladi va karbonat angidrid hosil qilinadi.
  4. Oksidlovchi fosforillanish. start text, N, A, D, N, end text va start text, F, A, D, N, end text, start subscript, 2, end subscript boshqa bosqichlarda amalga oshirilib, elektronlarni elektron harakat zanjiriga joylashtiradi va "boʻsh" shakllariga qaytadi (start text, N, A, D, end text, start superscript, plus, end superscript va start text, F, A, D, end text). Elektronlar zanjirdan pastga siljiganida energiya hosil qilinib, protonlarni matritsadan tashqariga chiqarish uchun ishlatiladi va gradiyent hosil qiladi. Protonlar ATF sintezi deb nomlangan ferment orqali matritsaga qaytib, ATF hosil qiladi. Elektron harakat zanjirining oxirida kislorod elektronni qabul qiladi va protonlarni suv hosil qilish uchun oladi.
Glikoliz kislorodsiz fermentatsiya deb nomlangan jarayonda oʻrin olishi mumkin. Hujayra nafas olishining qolgan uch bosqichi – piruvat oksidlanish, sitrat sikli va oksidlovchi fosforillanish – sodir boʻlishi uchun kislorod kerak boʻladi. Faqat oksidlovchi fosforillanish kislorodni toʻgʻridan toʻgʻri ishlatadi, ammo qolgan ikki bosqich oksidlovchi fosforillanishsiz amalga oshmaydi.
Hujayra nafas olishining har bir bosqichi saytdagi boshqa maqolalar va videolarda batafsil yoritilgan. Umumiy videoni koʻrishga harakat qiling yoki yuqoridagi havolalardan foydalanib toʻgʻridan toʻgʻri maqolaga oʻting.