Bakteriyaning ikkiga boʻlinishi

Siz mitoz jarayoni bilan tanish boʻlsangiz kerak. Bu jarayondan eukariot organizmlar (masalan, siz, men, hayvon va oʻsimliklar) oʻz DNKsini ikkiga ajratish uchun foydalanadi. Ammo mitoz murakkab jarayon boʻlib, xromosomalarning goʻzal raqsiga oʻxshaydi.

Shunday ekan, sizda savol tugʻilishi mumkin: bakteriyalar kabi oddiy jonzotlar qanday qilib koʻpayadi? Javob: oddiy ikkiga boʻlinish yoʻli bilan.

Bakterial ikkiga boʻlinish – bu bakteriyalar hujayra boʻlinishida foydalanadigan jarayon. Ikkiga boʻlinish prinsipi eukariot organizmlar (oʻsimlik va hayvonlar)da sodir boʻladigan mitoz jarayoniga oʻxshaydi, ammo maqsad boshqacha.

Koʻp hujayrali organizm tanasida mitoz natijasida hujayralar boʻlinsa, ular organizmning kattalashishiga yoki eskirgan hujayralarning yangilari bilan almashinishiga olib keladi. Ammo bakteriyalarda hujayralar boʻlinishi shunchaki organizm uchun koʻproq hujayralar hosil qilish vositasi emas, balki bakteriyalar populyatsiyaga koʻproq bakteriya qoʻshilishi va koʻpayishining yagona yoʻli.

Ikkiga boʻlinishning mitozga oʻxshash xususiyatlari ham bor, lekin asosiy tomonlari bilan mitozdan tubdan farq qiladi. Keling, buning qanday sodir boʻlishini koʻrib chiqamiz.

Boʻlinayotgan inson hujayrasi, bakteriya hujayrasi tarkibidagi DNK miqdorini koʻpaytirishi lozim. Membrana bilan oʻralgan yadroda joylashgan bir nechta chiziqli xromosomalarga ega boʻlgan inson hujayralaridan farqli oʻlaroq, bakteriya hujayralari odatda bitta dumaloq xromosomaga ega va yadroga ega emas. Ammo bakteriya xromosomasi hujayraning maxsus ixtisoslashgan qismida joylashadi va nukleoid deb ataladi.

Replikatsiya fermentlari yordamida DNK nusxasini yaratish xromosomadagi replikatsiyaning boshlanish nuqtasi deb nomlanadigan nuqtadan boshlanadi. Bu qism DNK nusxasi olinadigan dastlabki qismdir. Replikatsiya davom etar ekan, ikkita shunday qism hujayraning qarama-qarshi tomoniga qarab xromosomaning qolgan qismlarini oʻzi bilan tortib ketadi. Hujayra choʻzilib, yangi hosil boʻlgan xromosomalarning ajralib ketishiga olib keladi.

Replikatsiya butun xromosoma nusxasi olinmaguncha va replikatsiya fermentlari eng chekka nuqtada uchrashmaguncha davom etadi. Yangi xromosomalar qarama-qarshi qutblarga oʻtib, hujayra markazi tozalangandan soʻng sitoplazmaning boʻlinishi yuz beradi.

Ushbu jarayonda membrana ichkariga botib, hujayraning oʻrtasidan toʻsiq yoki yangi ajratuvchi devor hosil qiladi. (Bakteriyalar hujayra devoriga ega, shuning uchun ular hujayra boʻlinishi bosqichidan oʻtganidan keyin bu devor qayta tiklanishi kerak.)

Va nihoyat, toʻsiq hujayra markazini toʻliq qoplaydi va ikkala hujayra alohida bakteriya sifatida hayotlarini davom ettirish uchun ajraladi.

Bakterial ikkiga boʻlinishning baʼzi jihatlari odam va boshqa eukariotlardagi mitoz bilan oʻxshash. Har ikkala holatda ham xromosomalar ikki barobar koʻpayadi va bir-biridan ajraladi, ikkita yangi hujayra hosil boʻlishi uchun sitoplazma ikkiga boʻlinadi.

Lekin bu ikkala jarayonning mexanizmi va ketma-ketligi turlicha. Bakteriyalarda mitotik urchuq hosil boʻlmaydi. Eng asosiysi, ikkiga boʻlinishda DNK replikatsiyasi va ajralish jarayonlari bir vaqtda sodir boʻladi (mitozda esa DNK replikatsiyasi S fazada, ikkiga ajralish esa M fazada roʻy beradi).