Asosiy kontent

Course: Biologiya > Unit 20

Lesson 1: Viruslar

Zika virusi biologiyasi

Zika virusining biologiya asoslari, kelib chiqishi, hayot sikli va simptomlari haqida bilib oling.

Kirish

Yangiliklarda Zika virusi toʻgʻrisida eshitgan boʻlsangiz kerak. Soʻnggi vaqtlarda Amerika qitʼasida bu virusning tarqalishi odamlarning uni oʻrganishga boʻlgan qiziqishini oshirmoqda.

Ushbu maqolada biz Zika virusiga biologik nuqtayi nazardan yondashamiz. Dastlab uning tuzilishini, hayot siklini va hujayralarga qanday oʻtib, ularni qanday zararlashini oʻrganib chiqamiz. Keyin esa Zika virusi odamlarda keltirib chiqaradigan asoratlar, shuningdek, kelajakda virusni nazoratga olish va boshqarish rejalari bilan tanishamiz.

Zika virusi oʻzi nima?

Zika virusi flaviviruslar guruhiga mansub virus boʻlib, bu guruhdagi viruslar denge bezgagi, Gʻarbiy Nil isitmasi va sariq isitma kabi kasalliklarni ham qoʻzgʻatadi

^{1}

. Flaviviruslar oqsil, RNK (DNKga yaqin molekula) va lipidli membranadan tashkil topgan mitti tuzilmalardir. Har bir virus zarrasi kapsid deb ataladigan oqsil qobigʻiga joylashtirilgan bir zanjirli RNK genomidan iborat boʻlib, uning atrofini tashqi sharsimon membranadan iborat konvert qobiq oʻrab turadi

^{2}

. Quyida Zika virusi zarralarining mikroskopdagi rasmini koʻrishingiz mumkin va bu yerda ular mayda, qora rangli sharlar koʻrinishida tasvirlangan. Virus zarrachalaridan biri esa strelka bilan koʻrsatilgan.

_Manba: chapdagi rasm ViralZone, Shveysariya bioinformatika instituti (CC BY-NC 4.0)ga tegishli “Zika virus: Virion” (Zika virusi: Virion) nomli grafik materialidan oʻzgartirib olindi. Oʻngda esa C. Goldsmith, CDC Public Health Image Library (public domain)ga tegishli “Zika virus” (Zika virusi) nomli grafik material._

Viruslarning oʻziga xos xususiyati shundaki, ular oʻz-oʻzidan koʻpaya olmaydi. Aksincha, ular xoʻjayin hujayralarni egallab, ularni virus ishlab chiqaruvchi fabrikaga aylantirishlari uchun “qayta dasturlashlari” kerak. Zika virusi ham bundan mustasno emas. U ham oʻz-oʻzidan koʻpaya olmaydi, lekin bu virus bir necha turdagi hujayralarni, shu jumladan, odam, maymun va chivin hujayralarini egallab, hujayra ichida koʻpayishlari mumkin

^{3}

. Zika virusi odam tanasidagi qaysi hujayralarni nishonga olishini aniq bilmasak-da, oʻstirilgan hujayralar (idish ichida yetishtirilgan hujayralar) bilan olib borilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, Zika inson terisida joylashgan bir qancha immun hujayralarini zararlashi mumkin

^{4}

Zika qayerda paydo boʻlgan?

Zika yangi paydo boʻlgan virus emas. Birinchi marta u 1947-yilda Ugandaning Zika oʻrmonidagi maymunda aniqlangan va 1954-yilda ilk bor odam organizmida qayd etilgan

^{5}

. Shundan keyingi yillarda Afrikada va 1960-yillarning oxiridan boshlab ekvatorial Osiyoda ham yana bir nechta holatlar aniqlangan. Ushbu davr mobaynida odamlarda hech qanday jiddiy asoratlar yoki kasalliklar qayd etilmagan va qon tahlillarida Zika virusiga qarshi antitanachalarning mavjudligi esa odamlarning zararlangan hududda virusga chalinganliklarini bildiradi

^{6}

. Shu sabablarga koʻra, Zika xavfsiz, kamdan kam uchraydigan virus sifatida tasniflangan

^{5}

Zika virusining avj olishi birinchi marta 2007-yil Mikroneziyadagi Yap orolida qayd etildi. Ushbu epidemiyada oroldagi 3 yoshdan yuqori boʻlgan aholining 70% dan ortigʻida virus borligi tasdiqlangan

^{5}

. Bunda hech qanday jiddiy asoratlar yoki kasalxonalarga yotqizilish holatlari kuzatilmagan boʻlsa-da, ushbu miqyosda avj olish misli koʻrilmagan darajada edi, chunki oʻsha vaqtgacha Zika virusiga bogʻliq holatlarning umumiy soni 15 tadan ham kam boʻlgan. Virus oʻrtamiyona darajada tarqalgani kuzatilgan aholiga qaraganda Zika virusi avj olishiga boʻlgan moyillik Yap oroli xalqida yuqori boʻlishiga sabab ular ilgari Zika virusiga chalinmagani boʻlishi mumkin

^{5}

2013-2014-yillarda Fransuz Polineziyasi va uning atrofidagi orollarda yana bir Zika virusi epidemiyasi avj oldi. Ushbu epidemiya mobaynida sogʻliqni saqlash idoralari nevrologik kasalliklar koʻlamining oshib ketganini, jumladan, Giyena-Barre (vaqtinchalik falajga olib keluvchi holat) sindromi, shuningdek, chaqaloqlarda asab tizimi va miya anomaliyalarini qayd etishdi

^{5, 7}

Amerika qitʼasida Zika virusi bilan bogʻliq birinchi mahalliy holatlar 2015-yilning may oyida Braziliyada qayd etilgan. Oʻshandan beri Zika virusi Janubiy va Markaziy Amerikaning koʻplab mamlakatlarida aniqlandi. Hozirgi kunda Amerikada topilgan Zika virusi shtammlari Fransuz Polineziyasida tarqalgan virus shtammlariga juda yaqin boʻlib, virus Braziliyaga Fransuz Polineziyasidan kirib kelgani taxmin qilinadi

^{8, 9}

Zika qanday tarqaladi?

Zika virusining tarqalishi asosan Aedes avlodiga mansub chivinlar orqali amalga oshiriladi. Shu nuqtayi nazardan, Zika flaviviruslarga mansub denge bezgagi, sariq isitma va Gʻarbiy Nil virusiga oʻxshash hisoblanadi. Chivin Zika bilan kasallangan odamning qonini soʻrgach, virus chivinning hujayralarini ham zararlashi mumkin. Chivindagi infeksiya toʻliq shakllangach (odatda bir yarim haftadan soʻng), uning soʻlagi tarkibida virus zarralari boʻladi

^{10}

. Chivin yana boshqa bir odamning qonini soʻra boshlasa, undagi virus zarralari oʻsha odamga yuqishi mumkin.

Ushbu yuqish yoʻli Zika virusi uchun keng tarqalgan boʻlsa-da, uni yuqtirishning yana boshqa yoʻllari ham mavjud. Masalan, Zika bilan kasallangan homilador ayol virusni homila rivojlanayotgan vaqtda yoki tugʻish paytida bolaga yuqtirishi mumkin. Zika virusini jinsiy aloqa orqali yoki Zika bilan kasallangan donorning qonini quyish orqali yuqtirishning bir nechta rasmiylashtirilgan holatlari ham kuzatilgan

^{11, 12}

Zika qanday qilib hujayralarni zararlaydi?

Zika virusi zarralari inson tanasida paydo boʻlganidan soʻng, koʻpayishi va koʻplab viruslarni hosil qilishi uchun hujayralarni egallashi kerak. Zika virusi zarrachasi tashqi konvertida maxsus oqsillarga ega boʻlib, ular yordamida odam hujayralaridagi retseptor oqsillar bilan taʼsirlashadi va shu yoʻl orqali hujayrani egallashi mumkin. Virusli oqsillar hujayra retseptorlari bilan bogʻlanganida hujayra virus zarrachalarini oʻziga qabul qilishi uchun “xiyla ishlatishadi”

^{13}

Hujayra ichida virusning RNK genomi hujayra sitoplazmasi, yaʼni suyuqlik bilan toʻldirilgan asosiy qismiga yuboriladi. U yerda RNK molekulasi hujayralardagi fermentlar tomonidan “oʻqiladi” (translyatsiya qilinadi) va uzun oqsil zanjirini hosil qilib, keyinchalik bir nechta mayda oqsillarga boʻlinadi (chapdagi rasmga qarang). Ushbu oqsillarning baʼzilari kapsid va konvert oqsillari kabi yangi virus zarralarini yaratishda zarur boʻlgan tarkibiy qismlardir. Boshqa virusli oqsillar esa RNK genomidan nusxa koʻchirib, uni qayta ishlaydi

^{13, 14}

Virusli oqsillar va RNK genomining nusxalari hujayra eksport tizimining tarkibiy qismi boʻlgan membranali boʻlinma – endoplazmatik toʻrning (ET) yuzasida toʻplanadi. Yangi virus zarralari ETning ichki qismiga kirib, oʻzi bilan ET membranasidan kichik bir parcha olib ketadi. Ushbu “oʻgʻirlangan” membrana virusli konvertni hosil qiladi. Keyin esa virus zarralari hujayraning boshqa tarkibiy qismi boʻlgan Golji kompleksiga sayohat qilib, hujayra yuzasiga chiqishdan oldin u yerda qayta ishlanadi

^{13, 14}

. Hujayra yuzasiga chiqqan virus zarralari boshqa hujayralarni ham zararlab, infeksion siklni davom ettiradi.

Zika virusining belgilari va oqibatlari qanday?

Koʻp hollarda Zika infeksiyasi belgilari yengil koʻrinishda boʻladi. Kasalliklarni nazorat qilish markazining (CDC) axborotiga koʻra, Zika bilan zararlangan 5 kishidan faqat 1 tasi haqiqiy kasallikni boshdan kechiradi va bu virus bilan ogʻrigan bemorda toshma, isitma, konyunktivit (koʻz pardasining yalligʻlanishi) va boʻgʻimda ogʻriqlar kuzatilishi mumkin

^{16}

. Koʻpincha bu alomatlar ham oʻtib ketadi va undan odamlarda umrbod asoratlar yuzaga kelmaydi.

Zikaning zararli taʼsirlaridan homilador ayollar va ularning homilalari eng katta xavf ostida boʻladi

^{17}

. Xususan, homiladorlik paytida Zika infeksiyasiga chalingan onadan tugʻilgan chaqaloqlarda mikrosefaliya (bosh va bosh miya hajmining sezilarli darajada kichik boʻlishi) kasalligi koʻp uchraydi. Mikrosefaliya asab tizimidagi muammolarga yoki bolaning rivojlanishda ortda qolishiga sabab boʻlishi mumkin, ammo bu asoratlar ham har bir kasallangan odamda har xil yuzaga keladi

^{18}

. Sogʻliqni saqlash idoralari homilador (yoki homilador boʻlishi mumkin boʻlgan) ayollarni Zika xavfidan saqlanishi uchun kerakli choralarni koʻrishga chaqirmoqda

^{19}

Juda kam holatlarda Zika nevrologik muammolar bilan, misol uchun, Giyena-Barre sindromi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Giyena-Barre sindromi – bu vaqtinchalik (koʻp hollarda bir necha hafta yoki bir necha oy davom etadigan) falajga olib keladigan autoimmun holat. Zika infeksiyasi avj olgan hududlarda Giyena-Barre sindromi holatlari oshib ketgani qayd etilgan, ammo tadqiqotchilar bu ikki holat orasida oʻzaro bogʻliqlik bor yoki yoʻqligini hali ham oʻrganishyapti

^{20}

Zika boʻyicha qanday choralar koʻrilishi mumkin?

Sogʻliqni saqlash idoralari odamlarga oʻzlarini Zika virusidan himoya qilishlari uchun chivinlari koʻp, virus faol tarqalgan hududlarga yaqinlashmaslikni tavsiya qiladilar. Yuqori xavf guruhiga kiruvchi odamlar, masalan, homilador ayollar uchun bu Zika virusi faol tarqalgan joylarga moʻljallangan safarni keyinga qoldirishlarini anglatishi mumkin

^{21}

. Zika koʻp uchraydigan hududlarda yashovchi aholiga himoyalanish uchun uydan tashqariga chiqmaslik, chivin repellentlarini (chivinga qarshi spreylar) va chivinga qarshi toʻrlarni ishlatishni hamda turib qoladigan (chivinlarni koʻpaytirishga zamin yaratadigan) havzalarni yoʻqotish tavsiya qilinadi

^{22}

Kelgusida Zika virusiga qarshi vaksina ishonchli himoya vositasiga aylanishi mumkin. Yaxshiyamki, denge bezgagi (Zika virusiga yaqin hisoblangan flavivirus)ga qarshi vaksina yaqinda Braziliyada emlash uchun tasdiqlandi. Ushbu vaksina sariq isitma (yana bir boshqa flavivirus)ning faol boʻlmagan koʻrinishidan kelib chiqqan va bu Zika vaksinasi uchun ham xuddi shunday strategiyadan foydalanish mumkin degani

^{23}

. Shu yaqin orada sichqonlarda olib borilgan tajribalar Zika vaksinasi uchun kerak boʻlgan dastlabki ijobiy natijalarni koʻrsatdi

^{24}

. Biroq bu yoki boshqa paydo boʻlish ehtimoli mavjud vaksinalar odamlar uchun xavfsiz va samarali ekanini aniqlash yana koʻplab tadqiqotlar oʻtkazishni talab etadi.

This article is licensed under a CC BY-NC-SA 4.0 license.

Mavzuda keltirilgan iqtiboslar:

Hayes, E. B. (2009). Zika virus outside Africa. Emerging Infectious Diseases, 15(9). http://dx.doi.org/10.3201/eid1509.090442.
Flavivirus. (n.d.). In ViralZone. Retrieved from http://viralzone.expasy.org/all_by_protein/24.html.
Centers for Disease Control and Prevention. (n.d.). Zika: Natural host range. In Arbovirus catalog. Retrieved from https://wwwn.cdc.gov/arbocat/VirusDetails.aspx?ID=536&SID=7.
Hamel, R., Dejarnac, O., Wichit, S., Ekchariyawat, P., Neyret, A., Luplertlop, N., Perera-Lecoin, M., Surasombatpattana, P., Talignani, L., Thomas, F., Cao-Lormeau, V.-M., Choumet, V., Briant, L., Desprès, P., Amara, A., Yssel, H., and Missé, D. (2015). Biology of Zika virus infection in human skin cells. J. Virol., 89(17), 8880-8896. http://dx.doi.org/10.1128/JVI.00354-15.
Kindhauser, M. K., Allen, T., Frank, V., Santhana, R., and Dye, C. (2016, February 09). Zika: The origin and spread of a mosquito-borne virus. In Bulletin of the World Health Organization. http://dx.doi.org/10.2471/BLT.16.171082.
Fagbami, A. H. (1979). Zika virus infections in Nigeria: Virological and seroepidemiological investigations in Oyo State. Journal of Hygiene, 83(2), 213-219. http://dx.doi.org/10.1017/S0022172400025997.
European Center for Disease Prevention and Control. (2015, November 24). Rapid risk assessment: Microcephaly in Brazil potentially linked to the Zika virus epidemic. In Publications. Retrieved from http://ecdc.europa.eu/en/publications/Publications/zika-microcephaly-Brazil-rapid-risk-assessment-Nov-2015.pdf.
Enfissi, A., Codrington, J., Roosblad, J., Kazanji, M., and Rousset, D. (2016). Zika virus genome from the Americas. The Lancet, 387(10015), 227-228. http://dx.doi.org/10.1016/S0140-6736(16)00003-9.
Musso, D. (2015). Zika virus transmission from French Polynesia to Brazil. Emerg. Infect. Dis., 12(10), 1887. http://dx.doi.org/10.3201/eid2110.151125.
Hayes, E. B. (2009). Zika virus outside Africa. Emerg. Infect. Dis., 15(9). https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2819875/
Centers for Disease Control and Prevention. (2016, February 24). Transmission & risks. In Zika virus. Retrieved from http://www.cdc.gov/zika/transmission/.
Reuters. (2016, February 4). Brazil reports Zika infection from blood transfusions. In Life. Retrieved from http://www.reuters.com/article/us-health-zika-brazil-blood-idUSKCN0VD22N.
Zika virus (strain Mr 766). (n.d.) In ViralZone. Retrieved from http://viralzone.expasy.org/all_by_protein/6756.html.
Bollati, M., Alvarez, K., Assenberg, R., Baronti, C., Canard, B., Cook, S., Coutard, B., Decroly, E., de Laballerie, X., Gould, E. A., Grard, G., Grimes, J. M., Hilgenfeld, R., Jansson, A. M., Malet, H., Mancini, E. J., Mastrangelo, E., Mattevi, A., Milani, M., Moureau, G., Neyts, J., Owens, R. J., Ren, J., Selisko, B., Speroni, S., Steuber, H., Stuart, D. I., Unge, T., and Bolognesi, M. (2010). Structure and functionality in flavivirus NS-proteins: Perspectives for drug design. Antiviral Res., 87(2), 125-148. http://dx.doi.org/10.1016/j.antiviral.2009.11.009.
Centers for Disease Control and Prevention. (2016, February 23). Symptoms, diagnosis, & treatment. In Zika virus. Retrieved from http://www.cdc.gov/zika/symptoms/index.html.
Pierson, T. C. (2012, November 2). The flavivirus lifecycle. In Labs at NIAID. Retrieved from https://www.niaid.nih.gov/research/ted-c-pierson-phd
Centers for Disease Control and Prevention. (2016, April 13). CDC concludes Zika causes microcephaly and other birth defects. In CDC newsroom. Retrieved from http://www.cdc.gov/media/releases/2016/s0413-zika-microcephaly.html.
Centers for Disease Control and Prevention. (2016, February 12). Facts about microcephaly. In Birth defects. Retrieved from http://www.cdc.gov/ncbddd/birthdefects/microcephaly.html.
Centers for Disease Control and Prevention. (2016, February 22). Questions and answers: Zika virus infection (Zika) and pregnancy. In Zika virus. Retrieved from http://www.cdc.gov/zika/pregnancy/question-answers.html.
Preidt, R. (2016, January 27). CDC broadens Zika virus travel alert for pregnant women. In MedlinePlus. Retrieved from https://www.nlm.nih.gov/medlineplus/news/fullstory_156896.html.
Centers for DIsease Control and Prevention. (2016, February 8). Guillain-Barré syndrome Q & A. In Zika virus. Retrieved from http://www.cdc.gov/zika/qa/gbs-qa.html.
World Health Organization. (2016). Zika virus. In Media centre. Retrieved from http://www.who.int/mediacentre/factsheets/zika/en/.
Kruger, R. P. (2016). Zika virus on the move. Cell, 164(4), 585, 587. http://dx.doi.org/10.1016/j.cell.2016.01.040.
Geggel, L. (2016, February 18). Zika virus vaccine shows promising start in mice. In Livescience. Retrieved from http://www.livescience.com/53764-zika-vaccine-works-in-mice.html.

Qoʻshimcha maʼlumotlar:

2013-2014 Zika virus outbreaks in Oceania. (2016, February 25). Retrieved February 25, 2016 from Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/2013%E2%80%932014_Zika_virus_outbreaks_in_Oceania.

Bleijs, D. A. (2016). Transmission. In Zika virus net. Retrieved from http://www.zikavirusnet.com/transmission.html.

Coombs, C. (2015, February 10). The Zika virus's family tree. In The Atlantic. Retrieved from http://www.theatlantic.com/health/archive/2016/02/zika-yellow-fever-flaviviruses/462171/.

Flavivirus. (2016, February 19). Retrieved from https://en.wikipedia.org/wiki/Flavivirus.

Heiz, F. X. and Stiasny, K. (2012). Flaviviruses and flavivirus vaccines. Vaccine, 30, 4301-4306. http://dx.doi.org/10.1016/j.vaccine.2011.09.114.

Lindenbach, B. (2012). Lifecycle of the Flaviviridae. In Lindenbach lab. Retrieved from http://www.lindenbachlab.org.

Lodish, H., Berk, A., Zipursky, S. L., Matsudaira, P., Baltimore, D., and Darnell, J. (2000). VIruses: Structure, function, and uses. In _Molecular cell biology (4th ed., section 6.3). New York, NY: W. H. Freeman. Retrieved from http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21523/.

Lyons, S. (2016, January 29). Zika virus: What do we know about it, and how can it be contained? In Hub. Retrieved from http://hub.jhu.edu/2016/01/29/zika-virus-public-health-expert.

McNeil, D. G., Saint Louis, C., and St. Fleur, N. (2016, February 24). Short answers to hard questions about Zika virus. In The New York Times: Health. Retrieved from http://www.nytimes.com/interactive/2016/health/what-is-zika-virus.html?_r=1.

Samarasekera, U. and Triunfol, M. (2016). Concern over Zika virus grips the world. The Lancet, 387(10018), 521-524. http://dx.doi.org/10.1016/S0140-6736(16)00257-9.

Vogel, G., Cohen, J., and Enserink, M. (2016, January 29). Zika virus: Your questions answered. In Science: Latest news. Retrieved from http://www.sciencemag.org/news/2016/01/zika-virus-your-questions-answered.

World Health Organization. (2016). The history of Zika virus. In Emergencies. Retrieved from http://www.who.int/emergencies/zika-virus/timeline/en/.

Zika virus. (2016, February 15). Retrieved February 25, 2016 from MicrobeWiki: https://microbewiki.kenyon.edu/index.php/Zika_virus.

Izoh: ushbu maqolada tibbiy maslahatlar berilmagan va maqola faqat maʼlumot yetkazish uchun moʻljallangan. Tibbiy holat bilan bogʻliq har qanday savol yuzasidan doim malakali tibbiyot xodimi bilan maslahatlashing. Faqatgina Xan akademiyasida yoritilgan maʼlumotlargagina asoslanib, eng ahamiyatli boʻlgan professional tibbiy maslahatni olish va chora koʻrishni kechiktirmang.

Soʻnggi bor 2016-yil 10-mayda yangilangan.

Muhokamaga qoʻshilmoqchimisiz?

Kirish

Saralash:

Hozircha izohlar yoʻq.

Ingliz tilini tushunasizmi? Khan Academyʼning inglizcha saytida boʻlayotgan muhokamalarni koʻrish uchun shu yerga bosing.